Nga Matija Sheriçlip [Matija Šerićlip] [Geopolitika News, Zagreb]
Lartësitë e Golanit, të njohura edhe si Golani, janë një zonë që mbulon afërsisht 1800 kilometra katrorë në pjesën jugperëndimore të Sirisë. Rrafshnalta ose pllaja shtrihet midis lumit Jordan dhe Detit/Liqenit të Galilesë në perëndim, malit Hermon në veri, shtratit të thatë të lumit Rukqad në lindje dhe lumit Yarmouk në jug. Lartësitë e Golanit janë deri në 700 m mbi nivelin e detit në jug, deri në 1200 m në veri dhe ngrihen në 2814 m në malin Hermon në pjesën ekstreme verilindore. Është ndërtuar kryesisht nga shkëmbi magmatik i quajtur bazalt. Zona ka rëndësi strategjike për shkak të pozitës dhe burimeve gjeografike, veçanërisht burimeve ujore. Në Bibël, Golani përmendet si një qytet strehimi i vendosur në Bashan (Ligji i Përtërirë 4:43; Joshua 20:8).
Pushtimi izraelit në vitin 1967 dhe aneksimi i zonës në vitin 1981 shkaktuan tensione të mëdha në Lindjen e Mesme. Lëvizjet irredentiste të Izraelit ndezën më tej marrëdhëniet izraelito-arabe dhe çuan në mosmarrëveshje të pazgjidhura ligjore ndërshtetërore, zgjidhja e të cilave ende nuk është në dukje sot.
Histori e trazuar dhe e përgjakshme
Autoritetet osmane sunduan në mënyrë sovrane lartësitë e Golanit për disa shekuj, më saktë nga shekulli i 16-të deri në shekullin e 20-të Si pjesë e Perandorisë Osmane, provinca ishte pjesë e vilajetit sirian. Në vitin 1894, bankieri francezo-hebre Baron Edmond de Rothschild bleu sipërfaqe të mëdha toke për vendosjen e hebrenjve në Golan dhe grupe të tjera sioniste në Evropë, SHBA dhe Kanada e ndoqën shembullin. Sionistët u përpoqën të kryenin kolonizimin hebre, si dhe Palestinën, por kjo u pengua nga armiqësia e popullsisë vendase arabe dhe ligjet osmane për tokën, të cilat praktikisht ndalonin vendbanimet e huaja.
Që nga fundi i Luftës së Parë Botërore në 1918, kur fuqitë koloniale ndanë Lindjen e Mesme, zona ka qenë nën administrimin kolonial francez. Pas Luftës së Dytë Botërore dhe fillimit të dekolonizimit, Lartësitë e Golanit u bënë pjesë e Republikës Arabe Siriane në vitin 1946 kur Siria fitoi pavarësinë e plotë nga Parisi.
Pas vitit 1948 dhe krijimit të shtetit të Izraelit, pllaja u bë skena e përplasjeve të shpeshta midis forcave izraelite dhe siriane në Luftën e Parë Arabo-Izraelite dhe më pas. Siria përdori terrenin e ngritur të rrafshnaltës për të bombarduar vendbanimet izraelite në Luginën e Galilesë, duke shtuar tensionet midis dy vendeve.
Lufta Gjashtë Ditore dhe pasojat e saj
Lufta Gjashtë Ditore, e zhvilluar në qershor 1967, ishte një pikë kthese në historinë e konfliktit izraelito-arab. Në këtë luftë të shkurtër, por të tmerrshme, Izraeli pushtoi pjesën më të madhe të Lartësive të Golanit, si dhe territore të tjera arabe si Rripin e Gazës, Bregun Perëndimor, Jerusalemin Lindor dhe Gadishullin Sinai.
Pas luftës, në nëntor 1967, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 242 që kërkonte që Izraeli të tërhiqej nga territoret e pushtuara në luftë në këmbim të ndërprerjes së të gjitha armiqësive dhe njohjes nga Arabia të Izraelit si shtet sovran. Asnjëra nuk ndodhi. Menjëherë pas luftës, Siria hodhi poshtë të gjitha negociatat me Izraelin si pjesë e Rezolutës së Khartoum-it të miratuar në samitin e Ligës Arabe në vitin 1967. Kjo rezolutë u bë e njohur si “rezoluta tri jo”: nuk ka negociata me Izraelin, nuk ka njohje të shtetit izraelit, dhe pa paqe me Izraelin.
Që nga Lufta Gjashtë-ditore, pjesa më e madhe e Lartësive të Golanit (2/3) është nën kontrollin e Izraelit, me përjashtim të një të tretës, një rrip i ngushtë në lindje të kontrolluar nga Siria. Gjatë Luftës së Yom Kipurit në vitin 1973, ushtria izraelite depërtoi edhe më thellë në Siri, pra në rajonin e Bashanit në majë të Lartësisë Golan. Ushtarët izraelitë ndaluan 32 km nga qyteti kryesor sirian i Damaskut. Pas luftës, demarkacioni ndoqi vijën izraelito-siriane të armëpushimit të 10 qershorit 1967, e cila më vonë u modifikua nga Marrëveshja e Ndarjes së Forcave të 31 majit 1974.
Deri më sot, Izraeli ka mbajtur nën kontroll dy të tretat e rrafshnaltës dhe Siria vetëm një. OKB-ja ka vendosur forcat e saj paqeruajtëse (helmetat blu) në vijën e demarkacionit midis ushtrive izraelite dhe siriane, të cilat kanë një rol vëzhgues. Ka pasur incidente të herëpashershme.
Krijimi i qeverisë izraelite dhe ardhja e kolonëve hebrenj
Para Luftës Gjashtë Ditore, pllaja kishte rreth 140,000 banorë, duke përfshirë 17,000 refugjatë palestinezë. Gjatë dhe pas pushtimit izraelit të provincës në vitin 1967, midis 80 dhe 130 mijë arabë vendas, kryesisht druze, ikën në pjesë të tjera të Sirisë dhe botës arabe. Kanë mbetur vetëm 7000 prej tyre në gjashtë fshatra. Atyre iu ofrua shtetësia izraelite, por shumica e refuzuan dhe e mbajtën atë siriane. Pllaja u vendos nën administrimin ushtarak izraelit dhe u integrua në trafikun dhe kuadrin financiar të Izraelit.
Menjëherë pas Luftës Gjashtë Ditore, qeveria izraelite ndërmori hapa për të vendosur qytetarët izraelitë në lartësitë e Golanit. Autoritetet izraelite shkatërruan më shumë se njëqind fshatra dhe ferma arabe që iu dhanë për përdorim kolonëve hebrenj. Në të kundërt, në pjesën e rrafshnaltës nën kontrollin sirian, me një sipërfaqe prej 600 kilometrash katrorë, ka më shumë se 40 qytete dhe fshatra siriane. Nga fundi i viteve 1970, ishin krijuar pothuajse 30 vendbanime hebreje. Vendbanimet përfshijnë komunitetet bujqësore dhe qendrat urbane dhe janë krijuar me mbështetjen e subvencioneve dhe investimeve të qeverisë. Vendbanimet e sapondërtuara hebreje lidhen me Izraelin me rrugë cilësore.
Aneksimi i Izraelit në 1981.
Më 14 dhjetor 1981, Knesseti izraelit miratoi Ligjin për Lartësitë e Golanit. Megjithëse ligji nuk përdorte termin aneksim, opozita izraelite dhe komuniteti ndërkombëtar e konsideruan atë si aneksim. Me futjen e administratës civile izraelite, zona u integrua efektivisht në shtetin izraelit. Aneksimi faktik i Izraelit i Lartësive të Golanit përkeqësoi më tej marrëdhëniet izraelito-arabe dhe minoi pozicionin e Izraelit në komunitetin ndërkombëtar.
Sipas të drejtës ndërkombëtare, përfshirë Konventën e Katërt të Gjenevës, ndryshimet territoriale që rezultojnë nga lufta konsiderohen të paligjshme pa marrëveshje midis palëve ndërluftuese. Prandaj, aneksimi i rrafshnaltës Golanit nga Izraeli nuk njihet ndërkombëtarisht. Shumë shpejt pas aktit të aneksimit, Këshilli i Sigurimit i OKB-së miratoi Rezolutën 497 më 17 dhjetor 1981, duke e shpallur aneksimin e Izraelit “të pavlefshëm dhe pa efekt juridik ndërkombëtar”. Asnjë anëtar i Kombeve të Bashkuara nuk e ka njohur sovranitetin e Izraelit mbi lartësitë e Golanit, me përjashtim të SHBA-së në vitin 2019. E drejta ndërkombëtare, e interpretuar përmes rezolutave të shumta të OKB-së, i konsideron Lartësitë si territor të pushtuar sirian.
Diskriminimi ndaj Druzëve
Sipas vlerësimeve të fundit, në lartësitë e Golanit jetojnë rreth 50,000 banorë, nga të cilët afërsisht gjysma janë hebrenj (që jetojnë në 32 vendbanime) dhe gjysma tjetër arabë druze (që jetojnë në katër vendbanime). Druzët përballen me një situatë komplekse. Edhe pse atyre iu ofrua shtetësia izraelite pas aneksimit, deri më sot më pak se 20% e tyre e kanë pranuar atë. Shumica e druzëve kanë ruajtur shtetësinë e tyre siriane dhe janë banorë të përhershëm të Izraelit. Druzët ende mbajnë lidhje intensive kulturore dhe sociale me Sirinë.
Druzët pro-izraelitë historikisht janë dëbuar nga druzët pro-sirianë. Ka tension mes qeverisë izraelite dhe komunitetit Druz, i cili është i diskriminuar. Të drejtat e njeriut të komunitetit shoqëror janë shpesh temë e organizatave ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Kufizimet në lëvizje, aksesi i pamjaftueshëm në burime dhe të drejtat e pamjaftueshme politike janë vetëm disa nga problemet me të cilat përballen druzët në lartësitë e Golanit. Kombet e Bashkuara dhe organizata të tjera rregullisht i bëjnë thirrje Izraelit që të respektojë të drejtat e arabëve indigjenë. Megjithatë, edhe në një pozicion të tillë, Druzët në Izrael janë në një pozitë më të mirë se bashkatdhetarët e tyre në Sirinë e shkatërruar nga lufta.
Rëndësia strategjike e krahinës
Lartësitë e Golanit janë të një rëndësie të jashtëzakonshme strategjike për Izraelin për dy arsye kryesore. Së pari, pozicioni i saj në lartësi të madhe mundëson kontrollin ushtarak mbi pjesë të Sirisë dhe Izraelit. Izraeli e konsideron zonën një bastion kryesor mbrojtës kundër sulmeve të mundshme nga Siria ose milicitë shiite pro-iraniane, përfshirë Hezbollahun. Së dyti, zona është ekonomikisht shumë e vlefshme. Tel Avivi ruajti kontrollin dhe investoi ndjeshëm në zhvillimin ekonomik të Lartësive të Golanit, sepse njohu potencialin e madh. Ai është i pasur me burime ujore, gjë që ka një rëndësi të madhe për Izraelin duke pasur parasysh se ndodhet në rajonin e thatë të Lindjes së Mesme. Në pjesën jugore të krahinës u zhvillua bujqësia së bashku me bujqësinë e arave (ujitëse) dhe në pjesën veriore blegtoria. Zona është bërë e njohur gjerësisht për bujqësinë, veçanërisht vreshtarinë dhe kultivimin e fruta-perimeve, të cilat janë aktivitete të rëndësishme ekonomike.
Autoritetet izraelite kanë zhvilluar projekte bujqësore dhe infrastrukturë turistike, duke integruar më tej Lartësitë e Golanit në ekonominë e tyre në një lëvizje të qëllimshme për ta bërë të përhershëm sundimin ose pushtimin izraelit. Turizmi është bërë një sektor i rëndësishëm, me atraksione të shumta turistike, duke përfshirë bukurinë natyrore, vendet arkeologjike dhe vendpushimet e skive. Zhvillimi ekonomik ka përmirësuar ndjeshëm standardet e jetesës së banorëve të vendbanimeve izraelite, ndërsa druzët shpesh janë të margjinalizuar në projektet e zhvillimit. Në krahinë ka burime të ndryshme minerale si hekur, bakër dhe metale të tjera. Në fund të fundit, ka rezerva të caktuara nafte që e bëjnë pllajën potencialisht të pasur me naftë.
Iniciativa diplomatike të pasuksesshme
Për dekada, Siria vazhdoi të këmbëngulë për kthimin e Golanit përmes një traktati paqeje me Izraelin. Sirianët kanë kërkuar një tërheqje të plotë të Izraelit nga provinca, ndërsa qeveritë izraelite e kanë kushtëzuar tërheqjen nga Golani me normalizimin e marrëdhënieve me Sirinë, me kusht që të përmbushen disa garanci sigurie. Presidentët sirian Hafez al-Assad dhe djali i tij Bashar refuzuan të njohin Izraelin.
Negociatat midis Sirisë dhe Izraelit, të filluara në Madrid në vitin 1991, vazhduan me ndërprerje derisa përfundimisht u ndërprenë në vitin 2000. Mosmarrëveshja kryesore ishte për aksesin në Detin e Galilesë. Izraelitët ofruan të tërhiqeshin në kufirin e para vitit 1948 (linja Paulet-Newcombe e vitit 1923), ndërsa sirianët këmbëngulën në kufirin që Siria kishte kapur gjatë Luftës së Parë Arabo-Izraelite të 1948-49 dhe që kishin kontrolluar deri në vitin 1967, duke përfshirë një copë tokë në bregun lindor të Detit të Galilesë. Dallimi midis dy linjave është kryesisht më pak se 100 metra, por linja e vitit 1967 do t’i kishte dhënë Sirisë akses në Detin e Galilesë, ndërsa Izraeli donte të mbante kontrollin e liqenit të tij të vetëm me ujë të ëmbël dhe burimit kryesor të ujit. Negociatat mes dy vendeve u rinovuan në vitin 2008 me patronazhin e Turqisë, e cila në atë kohë ishte një aleate e ngushtë e të dy vendeve, por ato dështuan pas dorëheqjes së kryeministrit izraelit Ehud Olmert. Një sondazh i vitit 2008 zbuloi se 70% e izraelitëve kundërshtojnë dorëzimin e Golanit për paqe me Sirinë.
Tensione shtesë pas shpërthimit të luftës në Siri
Situata e sigurisë në lartësitë e Golanit mbetet sfiduese. Lufta civile siriane, e cila filloi në vitin 2011, e ndërlikoi më tej situatën. Përplasjet midis rebelëve sirianë, forcave qeveritare dhe grupeve të ndryshme terroriste si Al-Nusra midis 2012 dhe 2018 krijuan një mjedis të paqëndrueshëm në pjesën siriane të rrafshnaltës. Gjatë luftës, situata u ndërlikua edhe më shumë për shkak të pranisë së forcave të ndryshme militante, përfshirë Hezbollahun dhe forcat iraniane, të cilat Izraeli i konsideron një kërcënim të madh për sigurinë e tij. Që nga viti 2018, Izraeli ka kryer sulme ajrore brenda Sirisë, duke i justifikuar shpesh veprimet e tij me nevojën për të mbrojtur qytetarët e tij nga kërcënimet nga territori sirian. Qeveria siriane mori kontrollin e pjesës lindore të rrafshnaltës në vitin 2018.
Zhvillimet e trazuara në Izrael dhe rajon në vitet 2010 i shtynë druzët e Golan tradicionalisht të qetë të flasin më me zë të lartë për statusin e tyre vartës. Në të njëjtën kohë, pati një rritje të kërkesave për nënshtetësi izraelite nga të rinjtë Druze (të shkaktuar nga lufta siriane), ndërsa shumica filluan të marrin pjesë në takime publike që konfirmonin besnikërinë e tyre ndaj Sirisë. Ndryshimi në politikën amerikane ndodhi gjatë administratës Trump, e cila në mars 2019 njohu sovranitetin izraelit mbi lartësitë e Golanit. Ky vendim u dënua gjerësisht nga komuniteti ndërkombëtar dhe ndërlikoi më tej negociatat e paqes. Pjesa tjetër e komunitetit ndërkombëtar ende e sheh atë territor si sirian, nën pushtimin izraelit. Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, António Guterres lëshoi një deklaratë se statusi i Lartësive të Golanit nuk ka ndryshuar. Liga Arabe dënoi lëvizjen e SHBA, duke thënë se “njohja e Trump nuk ndryshon statusin e zonës”.
Përfundimi
Pushtimi i Lartësisë së Golanit nga Izraeli mbetet një nga çështjet më të diskutueshme në Lindjen e Mesme. Që nga viti 1967, krahina është kthyer në skenën e konflikteve politike, ushtarake dhe ligjore, të cilat kanë ndikuar ndjeshëm në dinamikën rajonale. Edhe pse Izraeli e ka integruar rrafshnaltën në sistemin e tij shtetëror dhe e ka zhvilluar infrastrukturën, komuniteti ndërkombëtar ende e konsideron zonën si territor të pushtuar.
E ardhmja e rrafshnaltës do të varet nga përpjekjet më të gjera politike dhe diplomatike në rajon. Edhe pse rrethanat aktuale nuk tregojnë një paqe të afërt mes Izraelit dhe Sirisë, nuk përjashtohet mundësia e negociatave dhe zgjidhjeve diplomatike. Duke marrë parasysh bollëkun e burimeve natyrore, nuk është për t’u habitur që Izraeli nuk dëshiron të heqë dorë nga lartësitë e Golanit.
Komuniteti ndërkombëtar, i udhëhequr nga OKB-ja, mund të luajë një rol kyç në gjetjen e një zgjidhjeje të qëndrueshme që do të kënaqte interesat e të gjitha palëve. [Përktheu: ISHGJ]
