Intervistoi: Matija Sheriq [Geopolitika News, Zagreb]
Situata në botë është alarmante. Luftërat në Ukrainë dhe në Tokën e Shenjtë kanë “mbaruar” prej muajsh, por ato vazhdojnë ende. Kina kërcënon të pushtojë Tajvanin dhe Donald Trumpi dëshiron të aneksojë Grenlandën, Kanadanë dhe Gazën. Luftërat e tmerrshme në Mianmar, Sudan dhe Siri nuk përmenden as nga mediat kryesore. Ballkani është një fuçi baruti që digjet. Fuqitë e mëdha po luftojnë për dominimin global. Nëse Perëndimi kolektiv (lexo: SHBA) ose sfiduesit si Rusia dhe Kina do të mbizotërojnë është çështja më e rëndësishme e sotme. Biseduam për çështjet aktuale gjeopolitike dhe të ardhmen e rendit botëror me politologun Bruno Rukavina, specialist i politikës së jashtme dhe diplomacisë dhe doktorant në Fakultetin e Shkencave Politike të Universitetit të Zagrebit.
Si i vlerësoni përpjekjet aktuale diplomatike të SHBA-ve të drejtuara nga Donald Trump për t’i dhënë fund luftës ruso-ukrainase? E konsideroni një vazhdimësi të politikës amerikane që dëshiron të mbyllë një kapitull të konfliktit me Rusinë, apo është një kthesë jokonvencionale e Trumpit?
Si fillim, unë e konsideroj Donald Trumpin si një anomali në politikën e jashtme të SHBA-së, jo një vazhdimësi. Pothuajse e gjithë Partia Demokratike, por edhe një pjesë e mirë e Partisë Republikane, është në favor të vazhdimit të mbështetjes së Ukrainës përmes vazhdimit të internacionalizmit liberal në marrëdhëniet ndërkombëtare. Pra, vetë negociatat diplomatike të nisura nga SHBA-të pas ardhjes së Trumpit janë një risi anormale e administratës së tij, e cila po përpiqet të portretizohet si president i paqes, duke siguruar sigurisht sa më shumë interesa kombëtare amerikane. Jokonvencionaliteti i Presidentit Donald Trump është karakteristik për të, sepse ai nuk vjen nga sistemi klasik politik amerikan dhe nuk ka një rrugë politike si shumica e presidentëve të mëparshëm amerikanë. Mund të jetë në interesin e tij personal që t’i japë fund konfliktit në Ukrainë, megjithatë, pyetja mbetet për interesat e aktorëve të tjerë në SHBA.
Trumpi mund të rikthejë realizmin diplomatik, ku nuk ka rëndësi se kush është në përputhje me disa parime apo ligje ndërkombëtare liberale, apo koncepte edhe më abstrakte në marrëdhëniet ndërkombëtare si etika dhe morali, por se si mund të vendoset një rend i qëndrueshëm mes fuqive të mëdha, qoftë edhe me koston e lëshimeve territoriale në Europë. Përpjekjet diplomatike të Donald Trumpit nuk përfaqësojnë një kthesë të thjeshtë, por një formë hibride të politikës amerikane që kombinon vazhdimësinë realpolitike të maskuar nga vlerat liberale dhe stili idiosinkratik i Trumpit. Ndërmjetësimi i tij i mundshëm nuk udhëhiqet nga vlerat liberale, por nga qëllimi pragmatik për të reduktuar angazhimin global amerikan dhe për të ripërcaktuar një rend në të cilin Shtetet e Bashkuara nuk duhet të jenë gjithmonë policia e botës.
– Mendoni se përpjekjet e Trumpit do të kenë sukses, apo lufta në Ukrainë do të përfundojë në të ardhmen e afërt? Është e vështirë të parashikohet, por ju mund të jepni një vlerësim.
Profesori i ndjerë Radovan Vukadinoviq gjithmonë do të na përsëriste ne studentëve se e vetmja konstante në marrëdhëniet ndërkombëtare është paparashikueshmëria, pasi baza e marrëdhënieve ndërkombëtare janë njerëzit, të cilët janë jashtëzakonisht të paparashikueshëm. Unë besoj se shumë njerëz kanë interes për t’i dhënë fund konfliktit sa më shpejt të jetë e mundur, pyetja e vetme është se si. Personalisht, që nga fillimi i konfliktit, unë kam mbrojtur idenë e një armëpushimi dhe negociatave diplomatike, si ato në Stamboll në 2022 dhe këtë vit midis Ukrainës dhe Rusisë. Më mirë njëqind vjet diplomaci sesa një minutë luftë. Qenia ime ontologjike mbijeton më lehtë në një botë ku diplomatët humbasin durimin sesa të rinjtë humbin jetën. Sipas teorisë së negociatave të paqes nga vepra “Problemet e prishura në proceset e paqes” nga Stedman, negociatat në luftë përfundojnë kur palët vlerësojnë se çmimi i vazhdimit është më i madh se çmimi i kompromisit. Në konfliktin aktual, asnjëra palë (as Rusia dhe as Ukraina) nuk e percepton se ka arritur në pikën e rraskapitjes për të nisur negociata serioze për përfundimin e konfliktit. Vetë Trumpi është më i interesuar për të realizuar sa më shumë interesa kombëtare amerikane në këtë konflikt sesa për një fund të vërtetë të konfliktit dhe paqes, dhe nëse do të ketë paqe, atëherë sigurisht që ai planifikon të ndërtojë imazhin e tij si një paqebërës global.
Megjithëse përpjekjet e Trumpit mund të përshpejtojnë potencialisht një lloj përmbysjeje politike, ato nuk kanë gjasa të çojnë në një fund të përhershëm të luftës në të ardhmen e afërt – përveç nëse diçka “e paparashikueshme” ndodh vërtet shpejt: Ukraina pëson një disfatë të madhe ushtarake ose politike; Rusia vendos të tërhiqet për shkak të krizave të brendshme të mundshme; apo shtetet e BE-së marrin rolin kryesor diplomatik, i cili do të nxiste një ripërcaktim të konfliktit dhe gjetjen e një zgjidhjeje me Rusinë, duke margjinalizuar SHBA-në nga loja, dhe rrjedhimisht nga Evropa, gjë që në fakt është ajo që duan pak nga elitat politike në BE. Metoda e Trumpit nuk synon paqen, por një marrëveshje – dhe një marrëveshje është shpesh një kompromis që ngrin konfliktin, jo që e zgjidh atë në një afat të gjatë. Vetë koncepti i së ardhmes së afërt është gjithashtu subjekt i interpretimeve të ndryshme, mund të jetë deri në fund të këtij viti ose gjatë vitit të ardhshëm sipas konsensusit aktual jozyrtar në qarqet analitike dhe kërkimore.
Por ne i kthehemi përsëri fillimit dhe asaj paparashikueshmërie të përjetshme në marrëdhëniet ndërkombëtare, prandaj shkencëtarët politikë shumë shpesh shmangin në mënyrë inteligjente parashikimet e së ardhmes, sepse, siç dëshmojmë çdo ditë, shumëçka është e mundur në marrëdhëniet ndërkombëtare. Së fundi, është e rëndësishme vetëm të theksohet se shumë filozofë dhe shkencëtarë politikë gjithmonë kanë paralajmëruar se konfliktet dhe lufta janë gjendja natyrore e njeriut, ndërsa paqja është një anomali për të cilën duhet punuar vazhdimisht.
– Cila është zgjidhja më e mundshme për konfliktin mes Rusisë dhe Ukrainës sipas jush? Sipas mendimit tim, Krimea do të mbetet ruse de facto ose de jure (në varësi të shtetit), të gjithë do të ruajnë de facto atë që kanë fituar në terren në Ukrainën lindore dhe jugore, në të njëjtën kohë Ukraina nuk do të bëhet anëtare e NATO-s por do të jetë një shtet zyrtarisht neutral. Një Ukrainë e tillë e cunguar do të bëhet pjesë e Perëndimit informal. Qëllimet strategjike të Rusisë mund të përmbusheshin kryesisht edhe pse Vladimir Putini fillimisht donte të gjithë Ukrainën.
Ky vlerësim korrespondon me kuadrin teorik realist dhe është, siç sugjeron edhe vetë emri i kornizës teorike, realist. Pyetja kryesore që kam theksuar që nga fillimi i konfliktit është se si të luftohet me armë konvencionale kundër një fuqie bërthamore (Rusisë) që ka vendosur qartë qëllimet në konflikt dhe po lufton atë që e percepton si një kërcënim ekzistencial. Qysh 11 vjet më parë, studiues të realpolitikës së marrëdhënieve ndërkombëtare, si John Mearsheimer, na paralajmëruan se Ukraina do të shkatërrohej nëse vazhdonte antagonizmin e saj kundër Rusisë dhe afrimin e saj me institucionet euroatlantike, siç është NATO. Megjithatë, këtij vlerësimi realist i mungon katastrofa që do të ndodhte në nivelin e rendit ndërkombëtar aktual të bazuar në të drejtën ndërkombëtare dhe parimet liberale që janë ndërtuar gradualisht që nga Lufta e Parë Botërore.
Edhe nëse do të realizohej skenari i mësipërm, pyetja është se si do të zhvillohet më tej situata në Evropë, nëse do të rikthehet në situatën para 2022 apo 2014 apo nëse do të kthehemi në kohët e Luftës së Ftohtë kur perdja e hekurt po ulet sërish, vetëm këtë herë në një Ukrainë të ndarë, jo në Gjermani dhe ndoshta edhe në një Atlantik të ndarë. Sa më sipër thotë shumë edhe për Rusinë, e cila si pjesë e BRSS ishte një fuqi e madhe që tanket i kishte në Berlin dhe sot i ka në Krime. Përveç kësaj, nuk duhet nënvlerësuar Ukraina e cunguar, e cila, edhe e cunguar, është ende një shtet i madh territorial dhe nëse mbetet i militarizuar, mund të përbëjë një sfidë jashtëzakonisht të madhe për Rusinë në të ardhmen, prandaj Rusia insiston në çmilitarizimin e Ukrainës. Një sfidë serioze politike ndaj zgjidhjes së lartpërmendur qëndron në kuadrin teorik liberal që dëshmon çdo ditë se ka individë dhe shtete, si Ukraina, të cilët janë gati të vdesin dhe të shkojnë në luftë për të qenë pjesë e demokracive liberale perëndimore.
– Le të largohemi pak nga Ukraina. Sipas jush, a është bota më shumëpolare sot në 2025 se sa ishte 20, 25 vjet më parë? Apo është një iluzion ekuilibri, apo mendoni se SHBA-të janë ende superfuqia e vetme e vërtetë?
Shumica e politologëve besojnë se fundi i hegjemonisë amerikane filloi rreth 25 vjet më parë, më saktë më 11 shtator 2001, pas sulmeve terroriste në SHBA, sepse çfarë lloj superfuqie është ajo që nuk mund të mbrojë qytetarët e saj, veçanërisht nga terroristët nga shpellat e Afganistanit, të mbështetur nga aktorë të caktuar në Lindjen e Mesme? Që atëherë, bota është bërë gradualisht “multipolare” dhe ndoshta periudha në fjalë, si dhe ajo që na pret, duhet parë pikërisht në këndvështrimin e procesit inkremental përmes të cilit po krijohet bota shumëpolare e së nesërmes, e cila ende nuk e dimë se si do të duket. Ne e gjejmë veten në një situatë të përshkruar më së miri në mendimin filozofik të Hegelit: “Bufi i Minervës fluturon vetëm në muzg”. Kjo metaforë tregon se filozofia (ose kuptimi në përgjithësi) vjen pasi ngjarjet kanë ndodhur tashmë. Bufi, një simbol i mençurisë (Minerva është perëndeshë romake e mençurisë), nuk fluturon gjatë ditës, ndërsa gjërat po ndodhin, por vetëm në muzg – kur dita mbaron. Me këtë, Hegeli nënkupton se njohuria për një moment historik mund të kuptohet vetëm në mënyrë retrospektive, në mënyrë të ngjashme, periudha jonë e tanishme do të fitojë një kuptim më të mirë nga një pikë e caktuar në të ardhmen. Për më tepër, mund të argumentohet se konflikti ndërshtetëror ruso-ukrainas është rezultat i çekuilibrit, domethënë, sipas teorisë realiste, mbiekspansionizmi i aleancës së NATO-s dhe prishja e ekuilibrit në Evropë rezultoi në luftë, si zakonisht në histori.
Natyrisht, nga ana tjetër, ka argumente sipas të cilave nuk ka fare polaritet, por se jetojmë në një botë të jopolaritetit kaotik, që është potencialisht vetëm një karakteristikë e një forme kalimtare të marrëdhënieve ndërkombëtare. Për sa i përket SHBA-së dhe pozicionit të saj, nëse zbatohet teoria e funksionimit të pushtetit nga Susan Strange, është e qartë se pushteti nuk është vetëm ushtarak dhe ekonomik, por edhe strukturor: kontrolli mbi tregjet, njohuritë, teknologjinë, financat dhe normat e vlerave. Edhe sot, SHBA-të mbajnë ende leva kryesore strukturore të pushtetit, si dominimi i dollarit, avantazhet teknologjike në inteligjencën artificiale, arkitektura gjysmëpërçuese (NVIDIA, AMD, Intel) dhe bioteknologjia, kontrolli i infrastrukturës dhe të dhënave dixhitale, projeksionet ushtarake në të gjithë oqeanet, si dhe kontrolli mbi institucionet ndërkombëtare (FMN, SWIFT, Banka Botërore).
Multipolariteti dixhital është asimetrik – të gjithë flasin për de-amerikanizimin, por hostimi në cloud, serverët dhe sistemet operative kontrollohen kryesisht nga kompanitë amerikane. Sovraniteti pa autonomi teknologjike është i kufizuar. Bota nuk është vërtet multipolare për momentin, sepse nuk ka sisteme alternative funksionale ekuivalente për menaxhimin e konflikteve dhe të mirave globale për të zëvendësuar institucionet ndërkombëtare të dominuara nga SHBA. Në këtë kuptim, mund të flasim për polaritet të çrregullt: një formë multipolariteti që shfaqet si ekuilibër ose iluzion i tij, por në të cilin nuk ka barazi reale midis aktorëve. Se çfarë do të ndodhë në të nesërmen e paparashikueshme, mbetet për t’u parë. [Përktheu: ISHGJ]
