Ideologjitë mund të jenë të rrezikshme. Ato përfaqësojnë burgjet njohëse.Ideologjitë mund të ndërtojnë emocione ekstreme dhe të shkaktojnë ndarje të thella shoqërore. Pendimi kërkon guxim, frymë kontradiktore dhe qartësi mendimi.
Nga Dr Michael Klein*
Asnjë pushtet nuk i kontrollon njerëzit aq fort sa pikëpamjet e tyre fetare. Si ideologji, këto janë rend idesh dhe vlerash. Ideologjia u jep njerëzve kuptim dhe orientim, por gjithashtu krijon emocione të forta që mund të çojnë në urrejtje dhe dhunë. Në emër të ideologjizimit, qindra mijëra e miliona dalin në rrugë dhe përjetojnë “çmendurinë e masave” (Douglas Murray), atë humor të veçantë që lind vetëm në kontekste të tilla masive.
Ideologjia është po aq e rëndësishme për mirëqenien mendore sa edhe ushqimi për shëndetin fizik. Ideologjitë si sisteme kuptimore dhe vlerore mund të jenë nxitëse, respektivisht me ndikim dhe të dobishme për njerëzit. Më pas, si ideologji tonike, ato përmbushin funksionet pozitive të të kuptuarit dhe shpjegimit të jetës së përditshme, duke ju dhënë përgjigjet e duhura edhe pyetjeve në jetën e përditshme. Por ideologjitë gjithashtu mund të ndajnë, të nxisin dhe të shkaktojnë urrejtje shekullore midis njerëzve dhe kombeve.
Ideologjitë psikotoksike
Ideologji të tilla toksike përfaqësojnë burgje kognitive të një natyre të ngurtë, shpesh pa e kuptuar këtë besimtarët. Nacionalizmi, shovinizmi, komunizmi, vokaizmi dhe religjioziteti fanatik janë shembuj të sistemeve të tilla të ngurta kuptimore që i sjellin njerëzit në emocione ekstreme dhe ndarje të thella shoqërore.
Vetëm në shekullin e 20-të, më shumë se 100 milionë njerëz u vranë ose ranë në luftëra për frymën dhe për llogari të ideologjive toksike. Prandaj, parandalimi kritik i ideologjive të rrezikshme në shoqëri, media dhe politikë është një detyrë shumë e rëndësishme për ruajtjen e paqes, mirëqenies dhe shëndetit.
Diskursi i hapur shoqëror, siç kërkoi në mënyrë mbresëlënëse Karl Popper, aktualisht po ngec gjithnjë e më shumë nën ndikimin e një “totalitarizmi të ri nga poshtë” (Sheldon Wolin, Mattias Desmet). Nuk ka më rëndësi opinioni kritik devijues, por favorizohet opinioni konformist, jokritik. Kritika stigmatizohet shpejt si mohim, murmuritje ose teori konspirative. Kjo do të thotë se ideologjitë e ngurta, toksike, aktualisht vijnë nga kampi i majtë, inkurajohen në mënyrë jokritike.
Njerëzit kanë fituar dhe thelluar aftësinë për të zhvilluar sisteme komplekse vlerash dhe kuptimi gjatë evolucionit të trurit të tyre. Kjo aftësi është edhe dhuratë edhe problem. Përpjekja që rezulton për një ndjenjë kuptimi siguron identitet, siguri dhe orientim, forcon ndjenjën e përkatësisë dhe kohezionin e grupit. Ideologët e parë në jetën e njerëzve janë prindërit tanë. Më vonë – dhe këto ditë shumë herët – rrjetet sociale dhe më pas masmediat shfaqen si burime ideologjie.
Vlerat dhe parimet e përcjella prej andej drejtojnë veprimet dhe përgjithësisht nuk vihen në dyshim më. Ato veprojnë si parime morale dhe besime themelore. Por vetëm me masmedia moderne dhe aq më tepër me rrjetet sociale online, njerëzit mund të ndikohen kolektivisht, të manipulohen dhe të sillen në konformizëm ekstrem. E veçanta e saj: Ata zakonisht nuk e dinë ose e vërejnë shumë vonë – nëse e vërejt fare. Arti i të menduarit kritik të ndritur dhe të pyetjeve po humbet gjithnjë e më shumë.
Origjina e ideologjive janë grupe të vogla ose njerëz individualë karizmatikë, imperativat e të cilëve për veprim mund të transferohen në shoqëri të tëra. Ky proces përfiton nga efekti i pakicës (Serge Moscovici), sipas të cilit të gjitha lëvizjet shoqërore fillojnë si minore dhe në raste individuale – shpesh ato veçanërisht radikale – kundërshtojnë shoqërinë. Kur bëhet fjalë për pranimin e këtyre ideologjive, nuk ka rëndësi dëshmia e tyre, por bindja e tyre emocionale.
Ideologjia promovon deformime kognitive
Parimet psikologjike që mund t’i bëjnë ideologjitë të rrezikshme përfshijnë paragjykimin e konfirmimit, paragjykimin e së vërtetës, profecitë vetëpërmbushëse dhe një sërë fenomenesh të tjera. Paragjykimi i konfirmimit do të thotë që ndjekësit janë shumë selektivë në kërkimin e tyre për konfirmimin e besimeve të tyre dhe sistematikisht refuzojnë provat për të kundërtën.
Gabimi i së vërtetës bazohet në fenomenin që pohimet ideologjike, kur përsëriten shpesh, gjithnjë e më shumë besohet se janë e vetmja e vërtetë e saktë dhe e përshtatshme. Profecitë vetëpërmbushëse konsistojnë në faktin se faktet ose ngjarjet që kanë ndodhur vlerësohen subjektivisht si dëshmi e korrektësisë së sistemit të besimit ideologjik. Shtrembërimet njohëse formojnë një burg mendor që kufizon gjithnjë e më shumë të menduarit dhe ndërgjegjen.
Ideologjitë psikotoksike kanë vetinë të ngarkohen me emocione negative (zhvlerësim, urrejtje, përbuzje, zili). Ngarkesa e tepruar emocionale e ideologjive është një shenjë e qartë paralajmëruese e rritjes së armiqësive midis grupeve të njerëzve. Kjo aktualisht mund të vërehet qartë në rendin e vjetër botëror në shkatërrim. Ideologjitë me ngarkesa emocionale nga Genderizmi deri tek ato me origjinë postkolonialiste tërheqin me magji pedagogë dhe studentë, veçanërisht në universitete.
Kontradiktat sociale bëhen më të vështira ose të pamundura për t’u toleruar dhe shpejt çojnë në emocione ekstreme ndaj njerëzve që janë të ndryshëm. Veçanërisht në Perëndim, ideologjitë vetëshkatërruese janë përhapur dhe ato pretendojnë në emër të shlyerjes së fajit historik dhe të manipulojnë njerëzit dhe t’i shpërqendrojnë ata nga nevojat e tyre të shëndetshme.
Fuqia e ideologjive toksike në shoqërinë postmoderne të medias dixhitale është e pasigurt dhe e rrezikshme. Krizat e shumta sociale dhe ndërqeveritare të viteve të fundit janë një shenjë paralajmëruese për fuqinë në rritje të ideologjive si nacionalizmi, fanatizmi fetar, socializmi autoritar ose, gjithnjë e më shumë, zgjimi aktual.
Pika kryesore për ndryshim është sistemi arsimor dhe masmedia. Këto zona përmbushin gjithnjë e më pak një funksion ndriçues, emancipues, por më tepër krijojnë besim dhe papjekuri të re. Kultura e kontradiktës dhe e të menduarit kritik është veçanërisht e rëndësishme në shkolla dhe media.
Përmbysja kërkon qartësi mendimi, guxim dhe frymë kontradikte, pra virtyte që janë gjithnjë e më të rralla për t’u gjetur në realitetin e përditshëm. Nëse ndryshimi nuk vjen nga politika dhe media, një kulturë e re e përballjes me ideologjitë toksike duhet të vijë nga burime kritike ose alternative. Përndryshe do të ketë një nivel të paprecedentë konformiteti, mungesë idesh dhe – në terma afatgjatë – frikë, urrejtje dhe diktaturë opinioni në shekullin e 21-të. [NZZ]
____________________________________
* Michael Klein është profesor i psikologjisë klinike dhe psikologjisë sociale në Universitetin Katolik të North Rhine-Westphalia, Këln, Gjermani.
