Nga Kateryna Kuzmuk dhe Lorenzo Scarazzato [SIPRI]
Tre vjet pas përshkallëzimit të luftës së Rusisë ndaj Ukrainës me pushtimin në shkallë të plotë, Ukraina përballet me sfida ushtarake në rritje. Në të njëjtën kohë, ka pasiguri në rritje për ndihmën e ardhshme ushtarake nga Shtetet e Bashkuara nën administratën Trump. Kjo e bën çështjen e aftësisë së Ukrainës për të plotësuar nevojat e veta ushtarake dhe mbështetjen e saj në ndihma edhe më të rëndësishme.
Që nga shkurti i vitit 2022, Ukraina është mbështetur shumë në ndihmën e huaj ushtarake për mbrojtjen e saj kundër Rusisë. Industria e saj vendase e armëve ka qenë gjithashtu në gjendje të rrisë prodhimin dhe të zhvillojë ndjeshëm aftësitë e saj. Në vitin 2023, prodhuesi më i madh i armëve në Ukrainë, Shoqëria Aksionare Ukrainian Defense Industry (ish UkrOboronProm), arriti një rritje prej 69 për qind nga viti në vit në të ardhurat prej armëve në 2.2 miliardë dollarë – rritja më e shpejtë dhe të ardhurat më të larta që kompania ka regjistruar ndonjëherë. Ndërsa Ukraina kërkon të forcojë dhe modernizojë me shpejtësi aftësitë e saj ushtarake në mes të konfliktit, janë shfaqur shumë prodhues më të vegjël, së bashku me ndërmarrjet e përbashkëta në zhvillim me kompani të huaja, duke krijuar një sektor më të gjallë, të larmishëm dhe inovativ.
Ky sfond aktual shqyrton se si industria e armëve e Ukrainës është transformuar gjatë luftës
Rusi-Ukrainë.
Nga trashëgimia sovjetike te specializimi
Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik në vitin 1991, Ukraina trashëgoi rreth 30 për qind të industrisë sovjetike të armëve, duke përfshirë edhe kapacitetin e prodhimit dhe objektet e kërkimit dhe zhvillimit. Kjo trashëgimi përfshinte rreth 700 ndërmarrje me mbi 1 milion punonjës, duke e bërë atë pjesën më të aftë të sektorit të prodhimit të Ukrainës së sapopavaruar.
Baza e prodhimit të trashëguar të Ukrainës ishte veçanërisht e fortë në prodhimin e raketave, avionëve transportues, tankeve, anijeve sipërfaqësore dhe motorëve detarë dhe aero. Ai përfshinte gjithashtu objekte për prodhimin e municioneve, eksplozivëve, sistemeve të radarëve, pajisjeve të komunikimit dhe pajisjeve optike ushtarake. Shembuj të dukshëm të prodhuesve të armëve përfshinin Pivdenmash, prodhuesi i raketave balistike ndërkontinentale sovjetike, dhe Antonov, kompania që qëndron pas An-124 Ruslan dhe An-225 Mriya, dikur avioni më i madh i transportit në botë.
Pavarësisht kësaj, Ukraina nuk kishte asgjë që i afrohej vetë-mjaftueshmërisë në prodhimin e armëve. Përpara vitit 1991, industritë e armëve të Ukrainës ishin integruar në një rrjet që përfshinte të gjitha republikat sovjetike, me shumicën dërrmuese të prodhimit përfundimtar të armëve të përqendruara në Rusi. Zhvillimi i aftësive që mungojnë brenda Ukrainës do të kërkonte ristrukturim dhe investime të kushtueshme, të cilat vendi, i kapur në një krizë të rëndë ekonomike, nuk mund t’i përballonte.
Në të njëjtën kohë, ndryshimi i mjedisit ushtarako-politik e bëri prodhimin e armëve më pak prioritet. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, shumë vende reduktuan shpenzimet e tyre ushtarake dhe filluan të konvertonin pjesë të kapacitetit të tyre industrial ushtarak në prodhim civil, dhe Ukraina ndoqi këtë model. Sipas Memorandumit të Budapestit të vitit 1994 dhe Traktatit të 1990 mbi Forcat e Armatosura Konvencionale në Evropë, Ukraina ra dakord të heqë dorë nga aftësitë e saj raketore bërthamore dhe të reduktojë ndjeshëm arsenalin e saj të armëve konvencionale. Pjesa më e madhe e buxhetit të saj ushtarak shkoi për mirëmbajtjen bazë të forcave të armatosura, me vetëm një pjesë të vogël të alokuar për mirëmbajtjen dhe zhvillimin e industrisë së armëve. Si rezultat, numri i ndërmarrjeve të prodhimit të armëve në Ukrainë kishte rënë tashmë me gati dy të tretat për të arritur në 267 nga mesi i vitit 1993 dhe vazhdoi të bjerë në vitet në vijim.
Me investime të kufizuara vendase dhe buxhete prokurimi, prodhuesit ukrainas të armëve iu drejtuan eksportit të pajisjeve të modernizuara të epokës sovjetike, transfertave të teknologjisë dhe sipërmarrjeve të përbashkëta. Kjo qasje e ndihmoi industrinë të ruante një shkallë të qëndrueshmërisë ekonomike dhe të ruante disa aftësi teknologjike. Çmimet konkurruese dhe qëndrueshmëria e provuar e sistemeve të saj i dhanë mundësi Ukrainës të siguronte tregje të reja eksporti në Afrikë, Azi, Amerikën Latine dhe Lindjen e Mesme. Si rezultat, për gati dy dekada pas vitit 1993, Ukraina pothuajse gjithmonë renditej ndër 15 eksportuesit kryesorë të armëve në botë.
Thirrja alarmuese e 2014-ës
Pas pushtimit rus të Krimesë dhe rajonit të Donbasit në vitin 2014, kishte një nevojë urgjente për të forcuar aftësitë mbrojtëse të Ukrainës. Si përgjigje, qeveria filloi të rrisë vazhdimisht shpenzimet ushtarake. Aty ku buxheti i prokurimeve ushtarake në vitin 2014 ishte 62 milionë dollarë, deri në vitin 2021 ishte rritur 13 herë, duke arritur në 836 milionë dollarë. Ndërsa pjesa më e madhe e buxhetit të prokurimit u shpenzua për importe, një rritje në porositë e brendshme nxiti një zgjerim të industrisë së armëve në Ukrainë.
Megjithatë, industria ishte ende e rrënuar nga një kulturë e fshehtësisë, klientelizmit dhe korrupsionit – një tjetër trashëgimi e kohës sovjetike – e cila edhe pas vitit 2014 jo vetëm që dobësoi aftësitë ushtarake të Ukrainës dhe vonoi zhvillimin e sistemeve kritike ushtarake, por gjithashtu pengoi investitorët perëndimorë. Këto probleme ishin veçanërisht të përhapura brenda UkrOboronProm, konglomerati që mbikëqyrte më shumë se 100 kompani shtetërore dhe shërbeu si furnizuesi kryesor i forcave të armatosura të Ukrainës.
Vetëm në vitin 2020, nën presionin e shoqërisë civile dhe qeverive të huaja dhe gjithashtu e nxitur nga një gatishmëri në rritje për ndërhyrje politike, Ukraina filloi reformimin e industrisë së saj të armëve për të trajtuar korrupsionin dhe joefikasitetin e përhapur. Reformat përfshinin krijimin e një Ministrie të re të Industrive Strategjike, futjen e procedurave më transparente të prokurimit të armëve, një rishikim të udhëheqjes në institucionet shtetërore dhe kompanitë shtetërore të armëve dhe korporatizimin e ndërmarrjeve brenda UkrOboronProm. Pavarësisht disa përparimeve, veçanërisht në ndryshimet e lidershipit, shumë nga reformat ngecën ose mbetën të pazbatuara për shkak të kufizimeve të financimit dhe inercisë burokratike.
Problemet në industritë shtetërore çuan gjithashtu në ngritjen e kompanive private të armëve, të cilat shpesh tejkaluan konkurrentët e tyre shtetërorë në efikasitetin e prodhimit, inovacionin dhe përshtatshmërinë ndaj nevojave të ushtrisë. Në vitin 2015, 25 për qind e porosive shtetërore shkuan për kompanitë private. Deri në vitin 2020 kjo përqindje ishte më shumë se e dyfishuar – në 54 për qind, ndërsa ndërmarrjet shtetërore merrnin 36 për qind dhe 10 për qind e mbetur ishin importe. Zgjerimi i industrisë së armëve të Ukrainës pas vitit 2014, së bashku me përpjekjet për reforma dhe rolin në rritje të sektorit privat, hodhën bazat për rritjen e prodhimit të armëve dhe inovacionit teknologjik në vitet që pasuan.
Përshtatja nën zjarr
Pushtimi i plotë i Ukrainës nga Rusia në shkurt 2022 i paraqiti industrisë së armëve në zhvillim të Ukrainës një grup të ri sfidash. Afërsia me zonat aktive të luftimit dhe sulmet e synuara ndërprenë rëndë prodhimin në shumë fabrika. Në dy vitet e para të armiqësive aktive, prodhuesit kryesorë të armëve pësuan humbje të konsiderueshme. Sipas një raporti të Shkollës Ekonomike të Kievit që vlerëson dëmet gjatë dy viteve të para të luftës, prodhuesi i motorëve Motor Sich dhe vetëm prodhuesi i avionëve Antonov raportuan dëme që arrijnë në një total prej 601 milionë dollarësh në asete industriale. Si rezultat, kompanitë u detyruan të përshtateshin duke zhvendosur dhe ristrukturuar prodhimin.
Megjithatë, kapaciteti industrial i armëve të Ukrainës u rikuperua shpejt ndërsa vendi kaloi në një ekonomi të kohës së luftës. Që nga fillimi i pushtimit në shkallë të plotë, Ukraina ka ndarë më shumë se 50 për qind të shpenzimeve të qeverisë për ushtrinë, duke rritur ndjeshëm fondet për industrinë e saj të armëve. Deri në vitin 2023, shpenzimet e qeverisë për armë dhe mallra me përdorim të dyfishtë u rritën në 20 herë më shumë se niveli i vitit 2021, duke arritur në 30.8 miliardë dollarë. Megjithëse një pjesë e konsiderueshme e buxhetit të prokurimit shkoi për blerjen e armëve nga jashtë, kompanitë ukrainase të armëve ishin në gjendje të rivendosnin dhe madje të zgjeronin aftësitë e tyre të prodhimit. Deri në vitin 2024, rreth 500 prodhues të armëve u raportuan se ishin operacionalë në Ukrainë, duke punësuar kolektivisht rreth 300 000 njerëz.
Në tre vitet e fundit, kapaciteti i prodhimit të armëve të Ukrainës është rritur jo vetëm në aspektin e vëllimit, por edhe në gamën e pajisjeve ushtarake që mund të prodhohen. Kjo rritje është nxitur kryesisht nga zhvillimi i teknologjive të reja, pasi shkalla dhe natyra e luftës kanë krijuar një kërkesë për inovacion ushtarak. Një nga përparimet më të dukshme ka qenë në mjetet ajrore pa ekuipazh (UAV), me Ukrainën duke rritur ndjeshëm numrin e modeleve UAV të prodhuara në vend. Progresi teknologjik është përshpejtuar më tej nga iniciativat e qeverisë, si Brave1, një platformë e udhëhequr nga shteti që ofron ndihmë për zhvilluesit e teknologjisë ushtarake dhe nxit bashkëpunimin midis palëve të interesuara të industrisë. Në pak më pak se dy vjet që nga fillimi i tij, Brave1 është rritur për të mbështetur mbi 1500 start-up të teknologjisë ushtarake.
Elastik por ende i mbështetur
Falë përpjekjeve të koordinuara të qeverisë së Ukrainës, sektorit privat dhe shoqërisë civile, industria ukrainase e armëve ka qenë në gjendje të modernizohet dhe rritet me shpejtësi në përgjigje të luftës. Pavarësisht kësaj, industria është ende e penguar nga teknologjia e vjetëruar, kufizimet financiare dhe shpenzimet joefikase.
Përpjekjet e luftës ukrainase mbeten shumë të varura nga armët perëndimore, qofshin ato të ofruara si ndihmë ose të importuara me kushte tregtare. Që nga viti 2022 Ukraina ka arritur të fillojë prodhimin vendas të disa llojeve të armatimit që ka marrë deri më tani nga jashtë, si artileri të pakta globale dhe municione tankesh. Megjithatë, është ende shumë larg nga të qenit në gjendje të prodhojë alternativa për të gjitha sistemet e importuara që përdor në fushën e betejës. Kështu, një pjesë e konsiderueshme e fondeve të prokurimit shpenzohen për blerjen e armëve nga jashtë, gjë që nuk lehtëson zhvillimin e industrisë vendase.
Për të adresuar këtë, Ukraina po përpiqet të zbatojë teknologji të reja prodhimi përmes bashkëpunimit me partnerët. Prodhuesit e armëve nga Shtetet e Bashkuara dhe Evropa kanë rritur praninë e tyre në Ukrainë, me kompani të tilla si Rheinmetall, KNDS dhe AeroVironment duke hapur objekte prodhimi dhe duke krijuar sipërmarrje të përbashkëta me prodhuesit ukrainas. Këto bashkëpunime jo vetëm që ndihmojnë në modernizimin e industrisë së armëve të Ukrainës, por gjithashtu përshpejtojnë standardizimin e armatimeve të prodhuara në Ukrainë sipas kërkesave të NATO-s, duke avancuar ambicien e gjatë të vendit për integrimin euro-atlantik.
Për të stimuluar më tej zhvillimin e industrisë së saj të armëve, Ukraina ka arritur të angazhojë partnerët perëndimorë përmes programeve speciale që synojnë financimin e prodhimit vendas të armëve. Ndërsa ende nuk ka arritur objektivin e saj prej 10 miliardë dollarësh, deri në vitin 2024 Ukraina kishte mbledhur mbi 1.5 miliardë dollarë për investime në industrinë e saj vendase të armëve nga nëntë vende donatore perëndimore, sipas një programi të ri të quajtur Zbroyari (armatorë) Manufacturing Freedom.
Partneritetet me kompanitë perëndimore kanë katalizuar gjithashtu reformat e vonuara prej kohësh, me partnerët që i kërkojnë Ukrainës të trajtojë korrupsionin dhe joefikasitetin në kompanitë e saj të armëve. Një shembull i dukshëm është korporatizimi i vazhdueshëm i UkrOboronProm, duke përfshirë transformimin nga një konglomerat shtetëror në një shoqëri aksionare. Transformimi përfshin një plan për të prezantuar standardet e qeverisjes së korporatës të Organizatës për Bashkëpunim dhe Zhvillim Ekonomik (OECD) në të gjithë kompanitë e shumta shtetërore të armëve nën kontrollin e saj, për të zbatuar praktikat transparente të menaxhimit dhe për t’i bërë ato gjithnjë e më tërheqëse për investimet e huaja.
Hapat e përmendur më lart padyshim po ndihmojnë në zhvillimin dhe zgjerimin e industrisë së armëve të Ukrainës, dhe në këtë mënyrë për të rritur aftësinë e vendit për të plotësuar nevojat e veta ushtarake. Megjithatë, të paktën në afat të shkurtër, Ukraina do të mbetet shumë e varur nga ndihma ushtarake për mbrojtjen e saj, duke e bërë atë të pambrojtur ndaj tekave të partnerëve të saj.
Në një peizazh të paparashikueshëm gjeopolitik, Ukraina duhet të zvogëlojë këtë mbështetje dhe të ndërtojë një sektor të qëndrueshëm të industrisë së armëve që mund të shërbejë sa më shumë që të jetë e mundur nevojave ushtarake të vendit. Zhvillimet e fundit duket se po shkojnë në drejtimin e duhur për të arritur këto qëllime: prioritizimi i inovacionit dhe avancimit teknologjik së bashku me nxitjen e një tregu konkurrues dhe transparent duhet të ndihmojë në krijimin e një mjedisi që është më tërheqës për investimet e huaja të qëndrueshme, duke siguruar që industria të jetë ekonomikisht e qëndrueshme në afat më të gjatë.
————————————
Për autorët:
Kateryna Kuzmuk është praktikante në Programin e Shpenzimeve Ushtarake dhe Prodhimit të Armëve SIPRI.
Lorenzo Scarazzato është një studiues në Programin e Shpenzimeve Ushtarake dhe Prodhimit të Armëve SIPRI.
