Nga Dr. Lavdim HAMITI
HYRJE
Ballkani Perëndimor zë një vend të rëndësishëm në gjeopolitikën evropiane për shkak të pozicionit të tij strategjik, duke shërbyer si një urë lidhëse mes Lindjes dhe Perëndimit. Ky rajon, që përfshin vende si Kosova dhe Shqipëria, ka një histori të pasur si pikë kyçe për rrugët tregtare dhe kulturore që lidhin Evropën me Azinë dhe Lindjen e Mesme. Diversiteti etnik dhe kulturor, së bashku me historinë e tij të trazuar, e kanë bërë Ballkanin një fushë të rëndësishme për ndikime gjeopolitike nga fuqitë e mëdha. Një nga faktorët kryesorë që ndikon në gjeopolitikën e rajonit është infrastruktura rrugore, e cila jo vetëm që përmirëson lidhjet ekonomike dhe tregtare mes vendeve të rajonit dhe pjesës tjetër të Evropës, por gjithashtu ndikon në politikën dhe stabilitetin e brendshëm. Korridoret rrugore kanë një ndikim të thellë në zhvillimin ekonomik dhe politik të vendeve të Ballkanit Perëndimor, duke krijuar mundësi për zhvillim dhe bashkëpunim rajonal, por edhe sfida të reja në menaxhimin e varësive gjeopolitike. Për këtë arsye, investimet në infrastrukturën rrugore janë të lidhura ngushtë me interesat strategjike të fuqive të mëdha si Bashkimi Evropian, Kina dhe Rusia, të cilat synojnë të rrisin ndikimin e tyre në rajon përmes rrjetit të transportit.
Ky punim trajton rëndësinë e korridoreve kryesore rrugore në Ballkanin Perëndimor, me fokus të veçantë në Kosovën dhe Shqipërinë, duke analizuar rolin e këtyre korridoreve në përcaktimin e strategjive gjeopolitike dhe zhvillimit ekonomik në rajon. Gjithashtu, shqyrtohen përpjekjet dhe prioritetet e politikave nacionale të transportit, si dhe ndikimi i organizatave ndërkombëtare si SEETO (Observatoriumi i Transportit në Evropën Juglindore) në zhvillimin e infrastrukturës së rajonit.
RËNDËSIA STRATEGJIKE E KORRIDOREVE RRUGORE
Korridoret rrugore kanë një rol thelbësor në epokën e sotme të globalizuar, duke ndikuar fuqimisht në zhvillimin ekonomik, stabilitetin politik dhe marrëdhëniet ndërkombëtare. Këto rrugë nuk janë thjesht elemente fizike që lehtësojnë lëvizjen e njerëzve dhe mallrave, por gjithashtu shërbejnë si infrastrukturë kritike që ndikon në balancat e fuqisë dhe interesat strategjike të vendeve dhe rajoneve.
Koncepti i korridoreve rrugore daton që nga antikiteti, kur rrugët e para tregtare u krijuan për
të lidhur qytetërimet e mëdha dhe për të mundësuar qarkullimin e mallrave dhe kulturave. Rruga e Mëndafshit, e cila shtrihej nga Kina në Mesdhe, dhe rrugët e Romës që lidhën Evropën me Lindjen e Afërt, janë shembuj të hershëm të korridoreve ndërkombëtare. Gjatë Mesjetës dhe periudhës së Rilindjes Evropiane, rrugët u zhvilluan si arterie kryesore tregtare, duke mundësuar lidhje ekonomike dhe politike midis shteteve të ndryshme.
Me zhvillimin e shteteve kombëtare dhe rritjen e tregtisë ndërkombëtare, nevoja për rrugë të përmirësuara dhe të strukturuara u bë gjithnjë e më e rëndësishme. Në shekullin e XX, koncepti i korridoreve rrugore mori një formë më të qartë në kontekstin e planifikimit urban dhe zhvillimit ekonomik. Pas Luftës së Dytë Botërore, zhvillimi i rrjeteve rrugore mori një rëndësi të veçantë në Evropë dhe Shtetet e Bashkuara, ku autostradat dhe korridoret kryesore u ndërtuan për të mbështetur rimëkëmbjen ekonomike dhe për të forcuar integrimin rajonal dhe ndërkombëtar.
Në kontekstin modern, korridoret janë rezultat i planeve të koordinuara ndërkombëtare për të krijuar rrjete transporti që lidhin rajone të ndryshme të botës, duke promovuar tregtinë dhe integrimin global. Një moment historik i rëndësishëm në zhvillimin e korridoreve moderne ishte Traktati i Mastrihtit në vitin 1992, ku Bashkimi Evropian prezantoi konceptin e rrjeteve ndër-evropiane të transportit (TEN-T), të cilat synojnë të lehtësojnë lidhjet mes vendeve anëtare dhe të forcojnë kohezionin ekonomik (Union, 1992).
Përtej Evropës, projekte të tilla si Iniciativa e Brezit dhe Rrugës e Kinës (Belt and Road Initiative – BRI) pasqyrojnë përpjekjet globale për të zhvilluar korridore të reja të transportit që lidhin Lindjen me Perëndimin dhe rajonet e tjera të botës. Belt and Road Initiative (BRI) u lançua në vitin 2013, kur u propozua për herë të parë nga Presidenti i Kinës, Xi Jinping, me qëllim për të përmirësuar lidhjet infrastrukturore dhe bashkëpunimin ndër-rajonal në shkallë globale (Initiative., 2013). Ky projekt ka qëndruar aktiv që nga ajo kohë, me shumë vende që kanë përfituar nga investimet kineze në rrjetet rrugore dhe hekurudhore.
Këto projekte ndërkombëtare kanë një ndikim të madh në gjeopolitikë, duke krijuar mundësi të reja për vendet në zhvillim dhe për fuqitë e mëdha që kërkojnë të rrisin ndikimin e tyre politik dhe ekonomik.
Ndikimi dhe roli gjeopolitik i fuqive të mëdha
Sot, korridoret rrugore janë mjete të rëndësishme për lidhjen e ekonomive dhe krijimin e stabilitetit politik. Ato mundësojnë jo vetëm lëvizjen e shpejtë të mallrave dhe njerëzve, por gjithashtu krijojnë varësi të ndërsjella midis vendeve dhe rajoneve. Përmes këtyre rrugëve, ekonomitë lokale lidhen me tregjet globale, duke përmirësuar konkurrueshmërinë e rajoneve dhe duke zvogëluar izolimin ekonomik. Me investimet në këto rrjete rrugore, shtetet mund të krijojnë mundësi të reja për zhvillim dhe të forcojnë pozicionet e tyre në skenën ndërkombëtare (Reka, 2023).
Korridoret rrugore janë gjithashtu të lidhura ngushtë me stabilitetin gjeopolitik. Fuqitë e mëdha si Bashkimi Evropian, Kina dhe Rusia shpesh përdorin investimet në infrastrukturë si një mjet për të rritur ndikimin e tyre politik dhe ekonomik në rajonet strategjike. Për vendet e Ballkanit Perëndimor, për shembull, korridoret rrugore shërbejnë si një mënyrë për të tërhequr investime të huaja dhe për të forcuar marrëdhëniet ndërkombëtare. Sot, zhvillimi i korridoreve rrugore përbën një sfidë dhe një mundësi për rajonet si Kosova dhe Shqipëria. Ndërsa këto vende përfitojnë nga zhvillimi ekonomik dhe bashkëpunimi rajonal, ato gjithashtu përballen me sfida të reja, përfshirë varësinë nga investimet e huaja dhe tensionet politike që mund të krijohen nga kontrolli i këtyre rrugëve strategjike. Prandaj, menaxhimi i këtyre korridoreve kërkon një angazhim të kujdesshëm për të balancuar interesat kombëtare dhe ndërkombëtare.
Pra, korridoret rrugore janë të domosdoshme për zhvillimin ekonomik dhe politik në botën moderne. Përmes rrjetit të tyre të gjerë dhe lidhjeve strategjike, ato kontribuojnë në stabilitetin gjeopolitik dhe krijimin e mundësive të reja për vendet dhe rajonet që i kontrollojnë. Njohja e etimologjisë së zhvillimit të tyre ndihmon në kuptimin e rëndësisë së tyre të vazhdueshme, si dhe sfidave që paraqesin në gjeopolitikën globale dhe rajonale.
Vendosja dhe kontrolli i korridoreve rrugore kanë pasoja të thella në gjeopolitikë, pasi fuqitë e mëdha shpesh investojnë në infrastrukturën rrugore për të përforcuar ndikimin e tyre politik dhe ekonomik në rajone të ndryshme. Në Ballkanin Perëndimor, investime të tilla nga aktorë si Bashkimi Evropian, Kina dhe Rusia kanë një efekt të ndjeshëm mbi balancën e fuqisë, duke krijuar varësi ekonomike dhe politike. Për vendet si Kosova dhe Shqipëria, korridoret rrugore janë të rëndësishme jo vetëm për të siguruar zhvillim ekonomik, por edhe për të ndihmuar në krijimin e marrëdhënieve strategjike me këta aktorë globalë.
Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA): SHBA ka një ndikim të rëndësishëm gjeopolitik në Ballkanin Perëndimor, përmes investimeve të drejtpërdrejta dhe mbështetjes politike për vendet e rajonit. Pas Luftës së Ftohtë, SHBA ka ndihmuar në rindërtimin e rajonit, duke investuar në infrastrukturë dhe projekte zhvillimore. Përmes NATO-s dhe partneriteteve strategjike, SHBA ka luajtur një rol kyç në krijimin e korridoreve rrugore dhe në përmirësimin e lidhjeve ndërmjet vendeve, si pjesë e politikave për stabilitetin e rajonit.
Rusia: Rusia, përmes interesave të saj energjetike dhe lidhjeve të saj tradicionale me disa vende të Ballkanit Perëndimor, ka tentuar të ndikojë në politikën rajonale duke investuar në infrastrukturën rrugore dhe energjetike. Investimet ruse synojnë të forcojnë ndikimin ekonomik dhe politik në rajon, veçanërisht në Serbi dhe Maqedoninë e Veriut, ku Rusia ka interesa strategjike (Observatory, 2016). Korridoret rrugore që lidhin rajonin me Evropën dhe Azinë janë pjesë e strategjisë ruse për të zgjeruar aksesin në tregjet evropiane dhe për të forcuar lidhjet transportuese.
Gjermania: Si fuqia kryesore ekonomike e Bashkimit Evropian, Gjermania është një nga investitorët më të mëdhenj në korridoret rrugore të Ballkanit Perëndimor. Projekti i korridoreve panevropiane, siç është Korridori X, është pjesë e përpjekjeve të Gjermanisë për të përmirësuar lidhjet ekonomike midis vendeve të Ballkanit dhe BE-së. Korridoret rrugore ndihmojnë në integrimin ekonomik dhe politik të rajonit në strukturat evropiane, duke forcuar bashkëpunimin ndërkufitar dhe duke reduktuar tensionet politike.
Franca: Edhe pse më pak e pranishme ekonomikisht se Gjermania, Franca mbështet integrimin evropian të Ballkanit Perëndimor dhe ka promovuar projekte infrastrukturore që rrisin lidhjen midis rajonit dhe BE-së. Investimet franceze në infrastrukturën rrugore, përmes kompanive të mëdha ndërtimi dhe përfshirjes në projekte financiare të BE-së, synojnë të forcojnë pozicionin strategjik të Francës në rajon dhe të sigurojnë që korridoret rrugore të jenë të harmonizuara me standardet evropiane.
Italia: Italia ka një interes të veçantë strategjik në Ballkanin Perëndimor, për shkak të afërsisë gjeografike dhe marrëdhënieve tregtare. Përmes investimeve në korridore rrugore dhe porte detare, Italia synon të forcojë lidhjet tregtare me vendet e Ballkanit, veçanërisht Shqipërinë dhe Malin e Zi. Autostrada Durrës-Morinë, e njohur si “Rruga e Kombit”, është një projekt i rëndësishëm që lidh Shqipërinë me Kosovën dhe është pjesë e interesave strategjike të Italisë për të zgjeruar rrjetet tregtare në rajon.
Turqia: Turqia ka intensifikuar praninë e saj në Ballkanin Perëndimor përmes investimeve në infrastrukturën rrugore dhe energjetike, duke ndërtuar korridore që lidhin rajonin me Azinë. Turqia ka një interes të veçantë në zgjerimin e lidhjeve tregtare dhe kulturore me vendet myslimane të Ballkanit, si Bosnja dhe Hercegovina, Kosova dhe Shqipëria. Përmes ndihmës financiare dhe partneriteteve strategjike, Turqia synon të rrisë ndikimin e saj politik dhe ekonomik në rajon, duke përdorur korridoret rrugore si mjet për të arritur këto objektiva.
Pra, roli i fuqive të mëdha në krijimin dhe kontrollin e korridoreve rrugore në Ballkanin Perëndimor është shumë interesat për balancat gjeopolitike të rajonit. Investimet në këto korridore krijojnë varësi ekonomike dhe politike që formësojnë marrëdhëniet ndërkombëtare të vendeve si Kosova dhe Shqipëria me fuqitë kryesore globale. Korridoret rrugore nuk janë vetëm arterie ekonomike, por edhe mjete për fuqitë e mëdha për të zgjeruar ndikimin e tyre në rajon dhe për të promovuar interesat e tyre strategjike.
Gjeopolitika e shekullit të XXI dhe korridoret rrugore
Në shekullin XXI, gjeopolitika ka përqendruar vëmendjen e saj te kontrolli ekonomik dhe diplomacia infrastrukturore, duke zhvendosur theksin nga fuqia ushtarake dhe dominimi territorial. Korridoret rrugore janë bërë arterie strategjike për këtë transformim, duke luajtur një rol vendimtar në lidhjen e rajoneve, zhvillimin ekonomik dhe balancën e fuqisë në botë. Korridoret rrugore sot janë shumë më tepër sesa vetëm rrugë transporti; ato shërbejnë si mjete për fuqitë e mëdha për të forcuar ndikimin e tyre ekonomik dhe politik (K. Jean, 1998, ). Projekti “Belt and Road Initiative” i Kinës është një shembull ku korridoret rrugore përdoren për të lidhur Azinë me Evropën dhe për të krijuar varësi të reja ekonomike, duke rritur ndikimin gjeopolitik të Kinës. Nga ana tjetër, Bashkimi Evropian, përmes rrjetit TEN-T, kërkon të kundërbalancojë ndikimin e Kinës dhe Rusisë në Ballkanin Perëndimor, duke promovuar integrimin ekonomik të rajonit me Evropën Qendrore dhe Perëndimore.
Në këtë lojë gjeopolitike, fuqitë e mëdha si SHBA, Rusia, Gjermania, Franca, Italia dhe Turqia konkurrojnë për të kontrolluar rrjetet e transportit. SHBA, përmes investimeve të drejtpërdrejta dhe partneriteteve strategjike në Ballkanin Perëndimor, kërkon të mbajë një ndikim të fortë në rajon, duke përmirësuar lidhjet infrastrukturore dhe duke promovuar stabilitetin politik. Rusia, ndërkohë, përpiqet të forcojë marrëdhëniet tradicionale me disa vende të rajonit, si Serbia, duke investuar në projekte rrugore dhe energjetike për të ruajtur ndikimin e saj. Gjermania, si ekonomia kryesore e BE-së, investon në korridore si Korridori X për të përmirësuar lidhjet tregtare dhe për të forcuar integrimin e Ballkanit Perëndimor me Evropën. Franca, edhe pse më pak aktive, ka përfshirë kompanitë e saj në projekte ndërtimi dhe financimi të BE-së, duke mbështetur zhvillimin e infrastrukturës rrugore. Italia, për shkak të afërsisë gjeografike, ka një interes të veçantë në zhvillimin e korridoreve që lidhin Ballkanin me portet italiane dhe tregjet e saj, veçanërisht përmes projekteve si autostrada Durrës-Morinë. Turqia, nga ana tjetër, ka rritur investimet e saj në Ballkan, duke krijuar korridore të reja që lidhin rajonin me Azinë dhe përmes ndihmës financiare synon të zgjasë ndikimin e saj politik dhe kulturor në vendet me shumicë myslimane si Kosova dhe Shqipëria.
Për vendet e vogla si Kosova dhe Shqipëria, korridoret rrugore ofrojnë një mundësi të madhe për të rritur qasjen në tregjet ndërkombëtare dhe për të përmirësuar infrastrukturën e brendshme, por gjithashtu krijojnë një sfidë të re në balancimin e interesave kombëtare me varësitë që sjellin investimet e fuqive të mëdha (Group, 2020). Këto vende duhet të lundrojnë në një peizazh gjeopolitik të ndërlikuar ku çdo investim në infrastrukturë mund të sjellë përfitime ekonomike, por edhe varësi politike. Ndërkohë që korridoret rrugore formojnë arteriet e reja të tregtisë globale, ato gjithashtu krijojnë një hartë të re gjeopolitike, duke pozicionuar Ballkanin Perëndimor si një nyjë të rëndësishme strategjike që tërheq interesat e fuqive globale.
Shekulli XXI ka sjellë një epokë të re gjeopolitike ku dominimi nuk matet më me fuqinë ushtarake, por me kontrollin mbi korridoret rrugore dhe rrjetet e transportit. Përmes investimeve në këto rrjete, fuqitë e mëdha përpiqen të forcojnë kontrollin e tyre mbi tregjet dhe rajonet strategjike. Korridoret rrugore nuk janë më thjesht rrugë transporti, por janë bërë instrumente për të vendosur ndikimin politik dhe ekonomik në një rajon që mbetet vendimtar për balancën globale të fuqisë. Për vendet e Ballkanit Perëndimor, kjo përfaqëson një mundësi për zhvillim ekonomik, por gjithashtu kërkon një menaxhim të kujdesshëm për të ruajtur pavarësinë dhe për të mos rënë në varësi nga fuqitë e mëdha që financojnë këto projekte.
Kontrolli dhe zhvillimi i korridoreve rrugore kanë një ndikim të thellë në stabilitetin politik dhe zhvillimin ekonomik të rajoneve që i përfshijnë. Në vendet e Ballkanit Perëndimor, për shembull, këto korridore janë vendimtare për të përmirësuar lidhjet tregtare me Evropën dhe për të forcuar integrimin ekonomik të rajonit. Investimet e fuqive të huaja në infrastrukturë krijojnë mundësi të reja për zhvillimin ekonomik, duke rritur qasjen në tregje ndërkombëtare dhe duke nxitur rritjen e ekonomive lokale (Group, 2020). Këto investime gjithashtu ndihmojnë në krijimin e një mjedisi më të qëndrueshëm për banorët, duke përmirësuar infrastrukturën dhe cilësinë e jetës në rajon. Korridoret si Korridori X dhe ato që lidhin Adriatikun me Detin e Zi ofrojnë një qasje më të shpejtë në tregjet e mëdha evropiane, duke rritur konkurrencën ekonomike të rajonit dhe duke tërhequr investime të huaja.
Megjithatë, përtej përfitimeve ekonomike, ekzistojnë edhe rreziqe të rëndësishme që lidhen me varësinë e krijuar nga këto investime. Korridoret rrugore mund të bëhen mjete për kontroll politik, ku fuqitë që financojnë dhe ndërtojnë infrastrukturën përdorin varësinë ekonomike për të diktuar politikat e brendshme dhe të jashtme të vendeve të vogla. Për shembull, Rusia dhe Kina, përmes projekteve infrastrukturore në Ballkan, kanë tentuar të forcojnë ndikimin e tyre politik dhe ekonomik në rajon, shpesh duke krijuar një varësi të re nga këto investime. Fuqitë e mëdha mund të përdorin investimet në korridoret rrugore si një mjet për të zgjeruar kontrollin e tyre politik dhe për të ndikuar në vendimet strategjike të qeverive lokale. Për vendet e vogla si Kosova dhe Shqipëria, kjo varësi mund të sjellë tensione të reja gjeopolitike, duke i bërë këto vende më të ndjeshme ndaj presioneve politike nga jashtë.
Tensionet mund të lindin jo vetëm për shkak të varësisë ekonomike, por edhe për shkak të konkurrencës ndërmjet fuqive të mëdha për kontrollin e korridoreve. Për shembull, Bashkimi Evropian, SHBA, Kina dhe Rusia janë shpesh në një garë për të kontrolluar korridoret strategjike që lidhin Ballkanin me tregjet e mëdha ndërkombëtare. Kjo konkurrencë mund të krijojë një situatë të paqëndrueshme, ku vendet e vogla janë të detyruara të zgjedhin midis interesave të fuqive të ndryshme, gjë që mund të destabilizojë politikën e brendshme dhe marrëdhëniet e tyre me partnerët ndërkombëtarë. Në këtë kontekst, qeveritë lokale duhet të menaxhojnë me kujdes marrëdhëniet e tyre me investitorët ndërkombëtarë dhe të krijojnë një strategji të balancuar që shmang krijimin e varësive të dëmshme, duke ruajtur autonominë politike dhe ekonomike.
Për të përballuar këto sfida, qeveritë duhet të sigurojnë që investimet në korridore rrugore të jenë pjesë e një strategjie të qëndrueshme zhvillimi që përfiton nga këto korridore pa rënë në varësi të rrezikshme. Një qasje që përfshin diversifikimin e burimeve të investimeve dhe bashkëpunimin rajonal mund të ndihmojë në ruajtjen e stabilitetit dhe zhvillimit ekonomik afatgjatë. Prandaj, ndërsa kontrolli dhe zhvillimi i korridoreve rrugore ofron mundësi të mëdha për zhvillim, ai gjithashtu përfaqëson një sfidë të madhe për stabilitetin dhe autonominë e vendeve të vogla në Ballkanin Perëndimor dhe rajone të tjera strategjike.
Autorit Radovan Vukadinoviq në nibrin”Marrëdhëniet Politike Ndërkombëtare” i a trajton disa çështje të rëndësishme që lidhen me zhvillimet në politikën ndërkombëtare dhe ndikimet gjeopolitike të fuqive të mëdha (Vukadinoviq R., 2009). Në kontekstin e Rendit të Ri Botëror, ai thekson rolin strategjik të korridoreve rrugore si një pjesë thelbësore e infrastrukturës që formëson marrëdhëniet ndërkombëtare. Disa autor nënvizojnë se në një botë gjithnjë e më të ndërlidhur, kontrolli mbi korridoret rrugore nuk është më vetëm një çështje ekonomike, por një element kyç për të formësuar fuqitë politike globale dhe rajonale. Rendi i Ri botëror po formësohet nga globalizimi i infrastrukturës, ku korridoret rrugore dhe hekurudhore shërbejnë si instrumente për të lidhur ekonomi të ndryshme dhe për të krijuar marrëdhënie të ndërsjella varësie. Në këtë kuadër, Ballkani dhe rajonet e tjera me rëndësi strategjike përbëjnë një fushë konkurruese për fuqitë e mëdha, të cilat synojnë të ushtrojnë kontroll mbi këto arterie transporti.
PËRMBLEDHJE
Korridoret rrugore luajnë një rol strategjik në gjeopolitikën e Ballkanit Perëndimor, duke qenë nyje kyçe që lidhin Lindjen me Perëndimin. Ky rajon është një vend strategjik për fuqitë e mëdha, të cilat përpiqen të rrisin ndikimin e tyre përmes investimeve në infrastrukturën rrugore. Bashkimi Evropian, Kina, Rusia, dhe aktorë të tjerë globalë kanë interes të veçantë në zhvillimin dhe kontrollin e këtyre korridoreve për shkak të ndikimeve ekonomike dhe politike që ato krijojnë. Për vendet e Ballkanit Perëndimor si Kosova dhe Shqipëria, korridoret rrugore ofrojnë mundësi për rritje ekonomike dhe përmirësim të lidhjeve me tregjet ndërkombëtare, duke i pozicionuar më mirë për integrim në strukturat globale ekonomike. Megjithatë, këto korridore gjithashtu krijojnë varësi ekonomike dhe politike, pasi fuqitë e mëdha përdorin investimet në infrastrukturë për të ndikuar në politikën e brendshme dhe marrëdhëniet rajonale.
Në një botë gjithnjë e më të ndërlidhur, këto korridore rrugore nuk janë thjesht rrugë transporti, por mjete për të rregulluar balancën e fuqisë dhe për të formësuar marrëdhëniet ndërkombëtare. Radovan Vukadinoviq, në librin e tij mbi marrëdhëniet politike ndërkombëtare, nënvizon rëndësinë e këtyre korridoreve në rendin e ri botëror, ku globalizimi i infrastrukturës është bërë një nga faktorët më të rëndësishëm që ndikon në politikat globale dhe rajonale.
Në përfundim, korridoret rrugore në Ballkanin Perëndimor përbëjnë jo vetëm arterie ekonomike, por edhe mjete për fuqitë e mëdha për të ushtruar kontroll dhe për të avancuar interesat e tyre strategjike.
Group, W. B. (2020). “Infrastructure and . Economic Growth in the Western Balkans”. Washington, D.C.:.: World Bank Group.
Initiative., B. a. (2013). Beijing, China: Belt and Road Initiative. Council on Foreign Relations (CFR, https://www.beltroad-initiative.com/belt-and-road/.
K. Jean. (1998, ). “Gjeopolitika” f. 127. Tiranë”: Shtëpia Botuese e Ushtrisë.
Observatory, S.-E. E. (2016). Annual Report . Belgrade, Serbia: SEETO.
Reka, A. (2023). “Geopolitical turmoil in the Balkans and Eastern Mediterranean”. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan.
Union, E. (1992). Treaty on European Union (Maastricht Treaty). Official Journal of the European Communities, C 191, 1–112. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A11992M%2FTXT.
Vukadinoviq R. (2009). “Marrëdhëniet Politike Ndërkombëtare”. Pristine: Kolegji Victory.
