Nga Mons. Prof. Dr. Franjo Topiç [IFIMES; 16 mars, 2024]
Pothuajse tridhjetë vjet pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Paqes të Dejtonit, Bosnja dhe Hercegovina (B&H) është ende në një lloj koma, dhe disa thonë se nuk ka pasur kurrë një krizë më të keqe, për të cilën thuhet shpesh që nga lufta. Ky tekst [2] nuk është politikë-ditore dhe nuk duhet të interpretohet si i tillë, por mendimi i një intelektuali të angazhuar që kujdeset për të gjithë Bosnjën dhe Hercegovinën dhe të gjithë qytetarët dhe popujt e këtij vendi, e veçanërisht për paqen në B&H dhe B&H dhe Botë. Siç thotë thënia e famshme: Pa një Bosnjë paqësore, nuk ka Evropë paqësore. Tani B&H ka një shans më 21 mars 2024 për të filluar negociatat për anëtarësim në Bashkimin Evropian, që është vërtet fakti politik më i rëndësishëm që nga Dejtoni.
Nuk ka zgjidhje ideale, por është e qartë për të gjithë se ky lloj organizimi i subjekteve është i shterruar dhe se diçka duhet ndryshuar dhe përmirësuar. Dhe arkitekti i Marrëveshjes së Dejtonit në vitin 1995 – e cila e ndaloi luftën, dhe kjo duhet theksuar gjithmonë, sepse është akoma më e rëndësishmja – diplomati amerikan Richard Holbrook foli dhe shkroi se duhet të organizohet Dayton 2, që disa apriori e refuzojnë, sepse kërkimi i zgjidhjes së mirë është ndoshta detyrim i të gjithë atyre që janë aktivë në publik.
Ky lloj B&H nuk është funksional si shtet, nuk është në thelb i drejtë, sepse shumë qytetarë nuk kanë të drejta të barabarta në të gjitha pjesët e B&H dhe nuk i siguron një të ardhme të mirë Bosnje-Hercegovinës. Është e dobishme të kujtojmë një ngjarje që ishte shumë e rëndësishme në kohën e saj, dhe propozimet e tij janë ende aktuale sot dhe, sipas të gjitha përcaktimeve, ofrojnë një zgjidhje më të mirë për organizimin e B&H sesa ajo aktuale. Është në thelb modeli zviceran i kantonizimit të të gjithë B&H. Sidomos në fillim të BeH-së së pavarur, Stjepan Kljuić tha se BiH duhet të bëhet si Zvicra.
Asgjë nuk është e lehtë për të ndryshuar, por është e mundur. As Zvicra e sotme nuk u krijua lehtë, por nuk duhet lodhur dhe duhet të punojmë për të. Para së gjithash, na duhet vullneti politik i liderëve dhe shumë punë nga ekspertët për të ndryshuar këtë model kushtetues për kënaqësinë e të gjithë qytetarëve dhe popujve të BeH-së, si dhe të bashkësisë ndërkombëtare. Ajo që është e mirë nga kushtetuta zvicerane duhet të rishkruhet tërësisht. Fakti që shumëçka ka ndryshuar që nga Marrëveshja e Dejtonit tregon se ndryshimet janë të mundshme. Dhe kjo duhet të bëhet bashkërisht nga aktorë të ngjashëm me Dayton 1.
Komiteti Koordinues Kroat
Do të përshkruajmë kontekstin më të gjerë, sepse edhe pa kontekst gjërat nuk mund të kuptohen siç duhet. Le të kujtojmë veten. Serbët e Bosnjës u rebeluan kundër Bosnjës dhe Hercegovinës së pavarur (referendumi më 1 mars 1992) pastaj së bashku me Jugosllavinë e cunguar (d.m.th. Serbinë dhe Malin e Zi) filluan një luftë në BeH. Siç dihet, konflikti midis Këshillit Kroat të Mbrojtjes (HVO) dhe Ushtrisë (boshnjake) të RBeH filloi në prill të vitit 1993. Ndërsa situata në Sarajevë dhe Bosnje-Hercegovinë u përkeqësua dhe u ndërlikua gjithnjë e më shumë, me rrezikun e luftës totale dhe zhdukjen e BeH dhe kroatëve të Bosnjës; organizatat kroate dhe katolike të Sarajevës punuan për të shtypur konfliktin të paktën në Sarajevë dhe për të zgjidhur shumë çështje të hapura.
Duhet përmendur, sepse është e rëndësishme për një kuptim më të mirë të tekstit, se Sarajeva jetonte nën rrethim të plotë, se nuk kishte rrymë dhe ujë për muaj të tërë dhe se në vitin 1993 ndihmat humanitare zakonisht përbëheshin nga 200 gram oriz në javë. Për të paktën dy vjet, me luhatje të ndryshme, 1 kg oriz kushtonte 60 DEM, sheqeri 50 – 60, një litër vaj 50, një kilogram kafe 120 DEM etj.
Dhe më e keqja është se çdo ditë vdisnin njerëz në mbarë BeH-në dhe në atë kohë nuk dukej fundi i luftës. Në gusht 1993, filloi krijimi i trupit koordinues të partive kroate, Kishës dhe HKD Napredak. Pas disa takimeve, më 10 shtator 1993, për shkak të rrezikut të konfliktit ndërmjet HVO-së dhe Ushtrisë së RBeH-së në Sarajevë, u themelua Komiteti Koordinues Kroat (HKO), i përbërë nga: Kryedioqeza e Vrhbosnisë (Rev. Nikola Lovriq), Provinca Françeskane. (At. Ljubo Lucić), Caritas (Rev. Franjo Tomić), Bashkësia Demokratike Kroate e qytetit të Sarajevës (Tomo Obrdalj), Partia Fshatare Kroate e BeH (Ivo Komšić), Këshilli Kroat i Mbrojtjes nga Sarajeva (Slavko Zelić), HKD Napredak (Franjo Topić) dhe Dhoma e Tregtisë Kroate e Napredakut. Kryetar u zgjodh Tvrtko Nevjestić, kryetar i Dhomës, nënkryetar ishte autor i këtyre rreshtave dhe Hrvoje Ištuk ishte sekretar.
HKO ishte përfaqësuesi real dhe i autorizuar i të gjithë anëtarëve, që është një fenomen i përshtatshëm për një studim më të gjerë. Takohej shpesh, dhe nganjëherë çdo ditë, në Seminarin Teologjik Vrhbosanska dhe në HKD Napredak, që vepronte në Seminarin Teologjik. Të gjitha vendimet dhe njoftimet janë marrë me konsensus, asnjëherë me mbivotim. U zhvilluan bisedime me të gjithë faktorët e rëndësishëm vendas dhe ndërkombëtarë (T. Nevjestić, Išječak našeg vremena, në: Napredak’s Croati National Yearbook for 1997, 372-376). Sipas vlerësimit të pjesëmarrësve dhe dëshmitarëve të asaj kohe të vështirë, HKO luajti një rol vendimtar në parandalimin e një konflikti midis Ushtrisë së RBeH-së dhe HVO-së në Sarajevë, dhe disa donin që kjo të ndodhte dhe punuan për të nga të dyja palët. Nëse do të kishte pasur një konflikt, shumë gjëra do të ishin më të vështira dhe më të komplikuara, jo vetëm në Sarajevë si kryeqytet, por edhe në të gjithë BeH.
Kuvendi i Kroatëve të Bosnjës dhe Hercegovinës
HKO ishte organizatori dhe HKD Napredak mbështeti logjistikisht Asamblenë e Kroatëve të BeH në Sarajevë më 6 shkurt 1994, një ditë pas masakrës së tmerrshme në tregun Markale. Kuvendi miratoi dokumentet që ishin të pranishme edhe në negociatat e Gjenevës. Në këtë kuvend u zgjodh Këshilli Kombëtar Kroat (HNV) me kryetar të parë
Dr. Ivo Komšić. Dr. Komshiq në librin e tij me kujtimeh flet shumë për HKO-në, HNV-në dhe Kuvendin. HKO luajti rolin e tij të rëndësishëm dhe, gjë që ndodh rrallë, përfundoi vetë. Duhet thënë se Steve Bubalo, përveç që erdhi nga Amerika me gruan e tij, Pero Radieloviq dhe Valentino Ivankoviq, ishte donator i Kuvendit.
Në Kuvend morën pjesë shumë persona të dalluar nga jeta publike e Bosnje-Hercegovinës dhe e Republikës së Kroacisë: Drago Stipac, anëtari legjendar i HSS-së, Vlado Gotovac, Miko Tripalo, Stipe Mesić, Zvonimir Šeparović, etj. Gjithashtu, Haris Silajdžić, pastaj Kryeministri i Qeverisë së RBeH-së, Ejup Ganiq, anëtar i Presidencës së RBeH-së, Miro Lazoviq, kryetar i Parlamentit të RBeH-së, peshkopi Pero Sudar (kryepeshkopi Vinko Puljiq ishte jashtë vendit), Mariofil Ljubiq, nënkryetar i Parlamentit të RBeH-së, etj.
Siç shkroi dikush: e gjithë inteligjenca dhe artistët kroatë ishin të pranishëm. Në Kuvend morën pjesë ambasadorë të ndryshëm dhe përfaqësues ndërkombëtarë të kryesuar nga ambasadori amerikan Victor Jackovich dhe francezi Henry Jacolin, i cili ishte veçanërisht i rëndësishëm sepse UNPROFOR-i francez kontrollonte aeroportin e Sarajevës dhe kryesisht të gjithë Sarajevën. Një rol të rëndësishëm ka luajtur edhe Sergio de Mello, përfaqësuesi i Kombeve të Bashkuara, i cili ka mundësuar ardhjen e rreth njëqind personave me avionë të OKB-së nga Zagrebi, Spliti dhe Frankfurti, që në atë kohë ishte një ndërmarrje e vërtetë sepse edhe ministrat nuk mund të merrnin lehtësisht leje për ato fluturime.
Frutat e Kuvendit
Kuvendi dhe rezultatet e tij u pritën me padurim nga shumë politikanë vendas dhe të huaj.
Propozimi bazë ishte që Bosnja dhe Hercegovina të organizohej sipas modelit zviceran me dhjetë kantone, tre kroate (Posavina, Travnik dhe Hercegovina), tre serbe dhe tre boshnjake dhe me Sarajevën si Qark. Dokumentet dhe qëndrimet e Kuvendit ndikuan ndjeshëm në ndërprerjen e konfliktit ndërmjet Ushtrisë së RBiH-së dhe HVO-së dhe përfundimit të Marrëveshjes së Uashingtonit, e cila i dha fund përfundimisht konfliktit ndërmjet HVO-së dhe Ushtrisë së RBeH-së, d.m.th., boshnjakëve dhe kroatëve, që ishte edhe baza për themelimin e Federatës Kroato-Boshnjake. Po të mos ishte Kuvendi, do të kishte ndodhur një masakër e përmasave të papara në luginën e Lasvës. Sipas vëzhguesve të huaj, në luginën e rrethuar të Lashvës ndodheshin rreth 30.000 ushtarë të Ushtrisë së RBeH-së. Sikur të kishte rënë Bosnja Qendrore, pyetja është nëse do të kishte Bosnjë dhe Hercegovinë fare?
Politikani dhe publicisti i Zagrebit, Slavko Goldstein, shkroi se kjo Asamble futi në publikun kroat “një frymë optimizmi pothuajse të harruar” (Kroacia pas marrëveshjes, në: Erasmus 6/1994, faqe 20).
Peter Galbraith, ambasadori amerikan në Kroaci në atë kohë, pohoi: “Ishte gjithashtu e rëndësishme që u shfaq një grup kroatësh të cilët propozuan ide të ndryshme… Pra, Kuvendi në Sarajevë ishte shumë i rëndësishëm… Gjithashtu për diskutimin e hartave, idetë e tyre për to ishin veçanërisht të rëndësishme. Ato ishin baza (për diskutimin pas krijimit të federatës). Ata i dhanë rëndësi edhe çështjes së Posavinës, gjë që nuk ishte rasti në diskutimet e mëparshme” (Erasmus 6/1994, 14-15).
Deklarata e Kuvendit
Deklarata e Kuvendit përmbante këto pika:
1. Integriteti shtetëror i BeH është një interes jetik i popullit kroat;
2. Ndërprerja urgjente dhe absolute e të gjitha aktiviteteve të luftës;
3. Në BeH duhet të sigurohet vazhdimësia e shtetësisë së të tre popujve dhe të drejtat e tyre të barabarta;
4. Refuzohet çdo zgjidhje për krizën në BeH që sanksionon persekutimin etnik dhe mundëson vazhdimin e spastrimit etnik;
5. Kërkohet kthimi i të gjithë të internuarve dhe refugjatëve në shtëpitë e tyre;
6. Propozohet të organizohet BeH në mënyrë federale mbi një bazë kantonale.
A nuk do të ishte kjo marrëveshje më e mirë se ajo që kemi sot? Me dy entitetet ekzistuese, BeH nuk ka një të ardhme të mirë dhe normale, siç e shohim çdo ditë. Edhe në negociatat aktuale, ekzistojnë dy koncepte praktikisht të kundërta: njëri ekskluzivisht etnik dhe tjetri ekskluzivisht “civil”. Duhet sqaruar sepse shpesh ka konfuzion rreth këtij termi: në kuptimin politik, nocioni civil në këtë kontekst nënkupton një njeri – një votë, gjë që është e papranueshme për këtë vend shumëkombësh. Subjektet janë praktikisht shtete “të pavarura” dhe vështirë se mund të funksionojnë në mënyrë solide së bashku. Një nga argumentet kryesore të disave nga komuniteti ndërkombëtar se pse entiteti Republika Srpska nuk duhet të reformohet është se ai po funksionon. Funksionimi është një argument shumë i rëndësishëm, por nuk është i mjaftueshëm, as i vetmi, sepse edhe Koreja e Veriut po funksionon – natyrisht, ne nuk po e krahasojmë entitetin Republika Srpska apo Bosnje-Hercegovina me Korenë e Veriut.
Demokracia e kombinuar
Bosnja dhe Hercegovina duhet të organizohet, sipas mendimit tonë, mbi parimin e “demokracisë së kombinuar”, dmth të garantohen të drejtat personale dhe kombëtare. Elementi kombëtar do të jetë i rëndësishëm këtu për një kohë të gjatë dhe ne nuk duhet të ikim prej tij. Presidenca e BeH dhe Dhoma e Popullit e BeH sigurojnë barazi simbolike në nivel shtetëror, ndërkaq kantonet sigurojnë të drejtat kombëtare në terren: arsimin, kulturën, etj. Duhet të jetë e mundur që secili popull të zgjedhë anëtarin e vet të Presidencës të BeH-së, ekspertët duhet ta përpunojnë atë në mënyrë që të mos jetë në dëm të kroatëve apo të gjithë BeH-së. Është një argument joserioz se kjo është një ndarje e mëtejshme e BeH, sikur të mos ishte ndarë përgjysmë! Dhe shumë as nuk e përmendin këtë ndarje kryesore. Pse? Tashmë kemi përmendur se Komuniteti Ndërkombëtar (aktorët e brendshëm nuk deshën dhe nuk mundën) bëri gjënë më të rëndësishme kur e ndaloi luftën. Por kjo nuk mjafton, tani duhet të organizojmë Dayton 2 – ta përsërisim – për ta bërë vendin sa më funksional, të drejtë dhe të lirë.
Është e qartë se politikanët vendas janë përgjegjësit kryesorë dhe se ata duhet të gjejnë një zgjidhje të mirë kompromisi. Dhe kur disa kritikojnë bashkësinë ndërkombëtare, nuk duhet të harrojnë se edhe tani pa Bashkësinë Ndërkombëtare do të ishte më e vështirë dhe më keq të jetosh. Kush i pengon liderët vendas të arrijnë një marrëveshje dhe ta lënë komunitetin ndërkombëtar pa punë? Shpesh harrohet se pa praninë e bashkësisë ndërkombëtare do të kishte shumë më pak investime të huaja. Por më kot ndërkombëtarët thonë se politikanët vendas duhet të arrijnë një marrëveshje. Nëse do të donin dhe do të kishin mundësi, do ta kishin bërë për kaq shumë vite.
Bashkësia ndërkombëtare është gjithashtu bashkëpërgjegjëse sepse bashkë-krijoi Marrëveshjen e Paqes së Dejtonit dhe është gjithashtu bashkëpërgjegjëse për funksionimin dhe përmirësimin e saj. Dhe është përgjegjësi e liderëve lokalë dhe e Komunitetit Ndërkombëtar të sigurojnë që konfliktet të mos lindin këtu, pasi ato në thelb përgatiten me argumente të vazhdueshme. Paqja është vepër e drejtësisë dhe nuk ka çmim. Do ta përsërisim edhe një herë: Paqja nuk është gjithçka, por pa paqe gjithçka është asgjë!
Shpresojmë dhe dëshirojmë që në një të ardhme të afërt Bosnja dhe Hercegovina të fillojë negociatat për anëtarësim në Bashkimin Evropian. [Përktheu: ISHGJ]
________________________
Rreth autorit: Monsinjor. Prof. Dr. Franjo Topić është i lindur më 13 mars 1953 në Kasapovici/Novi Travnik. Shkollën e mesme e kreu në Suboticë (1967-1971), studimet filozofike dhe teologjike në Teologjinë Katolike Vrhbosna në Sarajevë (1971-1977) dhe u shugurua prift i Kryedioqezës së Vrhbosnës më 29 qershor 1976. U dërgua në studime pasuniversitare. në Universitetin Papnor Gregorian në Romë në vitin 1978, të cilin e përfundoi me doktoraturë (1985) me temën L’ uomo davanti alla rivelazione di Dio nel pensiero di Hans Urs von Balthasar [Njeriu para shpalljes së Zotit në mendimin e Hans Urs von Balthasar]. Nga viti 1985 deri në vitin 1991, ai dha mësim në QVT në Sarajevë: Teologjia ekumenike dhe Teologjia lindore, dhe nga viti 1985 ligjëroi Ekklesiologjinë, Historinë dhe Doktrinën e Islamit, Besueshmërinë e Zbulesës së Krishterë dhe Historinë dhe Doktrinën e Feve (deri në 2011). Nga viti 1986 deri në vitin 1996 ka qenë prefekt studimesh dhe sekretar i KTV-së. Ai ishte anëtar i këshillave të ndryshëm të kishës dhe komiteteve të komunitetit. Ka botuar në revista të ndryshme brenda dhe jashtë vendit. Në vitin 1995, ai u nderua me çmimin ndërkombëtar “Titus Brandsma” nga Unioni Ndërkombëtar Katolik i Shtypit /UCIP/, “sepse në shkrimet dhe botimet e tij në kushte jashtëzakonisht të vështira ai avokonte për ruajtjen e njerëzimit dhe shpirtit të krishterë”. Ai ka qenë kryetar i Shoqërisë Kulturore Kroate “Napredak” që nga restaurimi i saj në vitin 1990, dhe tani shërben si president nderi i “Napredak” dhe president nderi i Unionit Pan-Evropian të Bosnjë-Hercegovinës. Ai është anëtar i Akademisë Evropiane të Shkencave dhe Arteve.
__________
Fusnotat:
[1] FIMES– Međunarodni institut za bliskoistočne i balkanske studije sa sjedištem u Ljubljani, Slovenija, ima specijalni savetodavni status pri Ekonomsko-socijalnom veću ECOSOC/UN, New York, od 2018.godine i izdavač je međunarodne naučne revije „European Perspectives“.
[2] Tekst je istodbno podsjećanje na tri važna događaja: Obljetnica Sabora Hrvata BiH (6.2.1994.), Dan nezavisnosti BiH (1.ožujka), Obljetnica Washingtonskog sprazuma (18. 3. 1994.)
________
Linku (BSH): Analiza ● Mons. prof. dr. Franjo Topić: Švicarski model za Bosnu i Hercegovinu https://www.ifimes.org/ba/?
Artikulli përfaqëson pozicionin e autorit dhe nuk pasqyron domosdoshmërisht pozicionin e IFIMES.
