Nga Dr. Sadri RAMABAJA
4. Nekrologu i Jugosllavisë
4.1 Lufta në Slloveni dhe efekti domino
Lufta në Slloveni ka zgjatur nga 27 qershori 1991 deri më 7 korrik 1991 dhe shpesh është quajtur Lufta për Pavarësinë e Sllovenisë. Ajo ka qenë një nga konfliktet e para që ka shpërthyer pas shpërbërjes së Jugosllavisë, dhe ka pasur të bëjë me përpjekjen e Sllovenisë për t’u shkëputur nga Jugosllavia dhe për të shpallur pavarësinë e saj.
Shpallja e pavarësisë së Sllovenisë ndodhi më 25 qershor 1991 [2], kur Parlamenti i Sllovenisë miratoi një akt që shpallte shtetin e pavarur. Ky hap pasoi një periudhë tensioni të rritur mes autoriteteve të Sllovenisë dhe qeverisë federale jugosllave, që po merrte gjithnjë emë shumë premisat e një qeverie e ngjizur nga një amalgamë e çudistshme e fashizmit modern dhe utopisë socialiste ruse, e cila përpiqej të ruante unitetin e Jugosllavisë dhe refuzonte shpalljen e pavarësisë nga cilado republikë e saj.
Pas shpalljes së pavarësisë, autoritetet jugosllave (nën udhëheqjen e Ushtrisë Popullore të Jugosllavisë, e cila ishte në kontroll të Beogradit) reaguan me një operacion ushtarak për të frenuar ndarjen, duke përdorur forcën ushtarake për të rimarrë kontrollin e Sllovenisë. Lufta që pasoi ishte një përplasje e ashpër mes forcave ushtarake jugosllave dhe forcave të Sllovenisë, por kjo luftë ishte relativisht e shkurtër dhe përfundoi me një armëpushim.
Në fund të korrikut 1991, pas ndërhyrjes ndërkombëtare dhe përpjekjeve për të arritur një marrëveshje, Serbia dhe Kroacia e pranuan realitetin e pavarësisë së Sllovenisë, dhe qeveria jugosllave e njeh atë si shtet të pavarur. Më 15 janar 1992, Sllovenia u njoh nga Bashkësia Ndërkombëtare (OKB-ja), duke e konsoliduar kështu pavarësinë e saj.
Lufta për pavarësinë e Sllovenisë ishte shumë e shkurtër dhe, megjithatë, e dhunshme, duke lënë pas disa të vdekur dhe shumë të plagosur, përkundër faktit që ajo nuk ka marrë përmasa të një lufte të gjerë. Konflikti shënoi një moment të rëndësishëm në procesin e shpërbërjes së Jugosllavisë, që më vonë çoi në shpërbërjen e shteteve të tjera të ish-Jugosllavisë.
4.2 Kroacia – varri i Jugosllavisë së Versajit
Pa mbaruar lufta në Slloveni, kishte shpërthyer ajo kroato-serbe. Shkasi ishte i njejtë.
Lufta në Kroaci (1991-1995) është pa dyshim një nga ngjarjet më të dhimbshme dhe shkatërruese të periudhës së shpërbërjes së Jugosllavisë. Kjo luftë u shndërrua në varrin e krijesës së Versajes; ajo ishte një moment që vulosi fundin e një periudhe historike dhe përcaktoi përfundimisht ndarjen e rajonit nga sistemi i dikurshëm jugosllav.
Lufta në Kroaci filloi më 25 qershor 1991, kur Kroacia shpalli pavarësinë nga Jugosllavia, pas modelit të Sllovenisë. Shpallja e pavarësisë erdhi pas një periudhe të gjatë tensionesh ndërkombëtare dhe brendshme, si dhe pas ndarjeve etnike dhe politike që po ndodhnin në Jugosllavi. Pas shpalljes së pavarësisë, Kroacia përballej me kundërshtimin e fuqishëm nga autoritetet jugosllave dhe nga popullata serbe në Kroaci, e cila kërkonte të mbetej pjesë e Jugosllavisë.
Në korrik 1991, konflikti shpërtheu në një luftë të hapur. Ushtria Popullore Jugosllave (JNA), e cila ishte nën kontrollin e Beogradit dhe kryesisht e përbërë nga serbët, ndërhyri në emrë të mbrojtjes së interesave të popullsisë serbe në Kroaci dhe për të ruajtur integritetin territorial të Jugosllavisë. Konflikti u përshkallëzua shpejt dhe u shndërrua në një luftë të ashpër, ku forcat serbe dhe ushtarët e APJ [JNA] u angazhuan në luftë kundër forcave kroate dhe formacioneve paramilitare.
Lufta në Kroaci ishte një konflikt i shumëfishtë, i karakterizuar nga luftëra qytetarie, ndërhyrje të ushtrisë jugosllave dhe përpjekje të forcave kroate për të mbrojtur dhe rivendosur kontrollin mbi territoret e pushtuara, veçanërisht në pjesët ku popullsia serbe ishte shumicë. Gjatë luftës, u ndodhen shumë ngjarje të dhunshme, si pastrimi etnik, masakrat dhe shkatërrimi i qyteteve.
Në fund të 1991, ndërkombëtarizimi i luftës filloi, dhe komuniteti ndërkombëtar përpiqej të ndërhynte për të ndaluar përshkallëzimin e mëtejshëm të dhunës. Një nga momentet kyçe në këtë periudhë ishte Marrëveshja e Brioni në 1991, një marrëveshje që parashikonte një armëpushim të përkohshëm dhe krijimin e një “zonë të sigurt” për të parandaluar më shumë shkatërrime.
Megjithatë, lufta nuk mbaroi menjëherë dhe u përshkallëzua më tej, duke u shtrirë në vitin 1992.
4.3 Etniciteti dhe Lufta
Lufta në Kroaci pati një dimension të thellë etnik dhe nacionalist, ku përplasjet midis serbëve dhe kroatëve ishin të theksuara. Në këtë periudhë, shumë serbë që jetonin në Kroaci (përfshirë në territore ku shumica ishin kroatë) formuan banda të armatosura, që ishin të mbështetura nga Beogradi, duke e bërë luftën shumë më të ndërlikuar dhe të përgjakshme.
Një nga aspektet më të dhimbshme të luftës ishte pastrimi etnik dhe krimet e luftës, ku të dyja palët (serbët dhe kroatët) akuzoheshin për shkatërrim të fshatrave, vrasje të civilëve dhe krime të tjera mizore. Një nga momentet më tragjike ishte Masakra e Vukovarit, një qytet i shkatërruar plotësisht nga forcat serbe, ku shumë qytetarë [kroatë dhe serbë] u bën fli e politikave ekspansionste serbe dhe nacionalizmit agresiv serb. Ky qytet është simbol i tragjedisë kroate dhe një shembull i mizorive të kryera gjatë luftës.
4.4 Ndihma Ndërkombëtare dhe Pasojat e Luftës
Gjatë luftës, Komuniteti Ndërkombëtar dhe organizatat ndërkombëtare, përfshirë Kombet e Bashkuara, ishin të paafta për të ndërhyrë dhe për të ndaluar dhunën në mënyrë efikase. Sanksionet dhe presioni ndërkombëtar ndaj Beogradit nuk ishin të mjaftueshme për të parandalur vazhdimin e luftës.
Në fund të luftës, me ndihmën e ndërmjetësimit të Shteteve të Bashkuara dhe vendeve të BE-së, Kroacia shpalli fitore dhe arriti ta ruante territorin e saj. Lufta përfundoi në vitin 1995 me Marrëveshjen e Dejtonit për Bosnjën, e cila shpalli fundin e luftës, por pasojat e saj mbetën të thella dhe të dhimbshme për shumë vite.
4.5 Shkatërrimi i Jugosllavisë dhe pasojat
Lufta në Kroaci ka një rëndësi të veçantë, sepse ajo është një nga pikat më kyçe që tregoi shkatërrimin e Jugosllavisë. Ajo ishte një luftë që nuk ishte thjesht e vetëm për territor, por ishte lufta e përpjekjes për identitet kombëtar, autonomi, dhe gjakim për një realitet të ri gjeopolitik për Ballkanin. Shpallja e pavarësisë së Kroacisë dhe lufta e pasuar treguan se Jugosllavia nuk mund të qëndronte më e bashkuar, dhe se shtetet e ndryshme etnike dhe kombëtare po kërkonin të ndërtonin të ardhmen e tyre pa ndikimin e një pushteti qendror si ai i Beogradit.
Kroacia, si dhe shtetet e tjera që shpallën pavarësinë, u përballën me pasojat e luftës, përfshirë shkatërrimin e infrastrukturës, refugjatët, dhe një ndasi të thellë etnike që do të kishte pasoja për shumë vite. Po ashtu, ky konflikt la një shenjë të thellë në marrëdhëniet ndërkombëtare dhe të brendshme të Ballkanit, dhe kërkoi një periudhë të gjatë për pajtimin dhe rrugën drejt stabilizimit.
4.6 Përfundimi i luftës në Kroaci
Lufta në Kroaci zgjati deri më 1995, kur ndodhi përfundimisht një kthesë vendimtare. Në atë kohë, ushtarët kroatë realizuan operacione të mëdha ushtarake si Operacioni Oluja në gusht 1995, një ofensivë që çoi në rimarrjen e territorit të kontrolluar nga serbët, duke përfshirë dhe qytetin e Knin. Ky operacion shënoi fundin e kontrollit serb në pjesën më të madhe të Kroacisë dhe të shtetit të pavarur të Kroacisë. Pas kësaj, autoritetet kroate shpallën fitoren dhe kontrollin e plotë mbi territorin e Kroacisë.
Lufta përfundoi më 1995, kur të dy palët, pas ndërhyrjes të forcave ndërkombëtare dhe një sërë marrëveshjesh të ndërmjetësuara, ranë dakord për një armëpushim dhe nënshkruan Marrëveshjen e Daytonit (ndërmjet Bosnjës, Kroacisë dhe Serbisë), që e finalizoi ndarjen dhe shpërbërjen e Jugosllavisë. Marrëveshja e Daytonit u nënshkrua në dhjetor të vitit 1995 dhe shënoi fundin e luftës në Bosnje, por gjithashtu ndikoi edhe në fundin e luftës në Kroaci.
Lufta la pas shumë të vdekur, të zhvendosur dhe një situatë të shkatërruar për shumë qytete dhe fshatra në Kroaci. Pas luftës, shumë serbë u larguan nga territori i Kroacisë dhe u shpërngulën në Serbi, duke lënë një pasuri të madhe të pastruar etnikisht. Kroacia u njoh nga shumica e shteteve ndërkombëtare dhe u bë anëtare e Kombet e Bashkuara në maj 1992, ndërkohë që forcave ndërkombëtare të paqes iu dha detyra për të monitoruar marrëveshjet dhe sigurinë në rajon.
5. Lufta në Bosnjë – një kapitull turpi i civilizimit perendimor
Lufta në Bosnjë (1992-1995) është një nga kapitujt më të errët dhe më të dhimbshëm të historisë moderne të Evropës dhe një ngjarje që ka hedhur hije edhe në ndërgjegjen e komunitetit ndërkombëtar. Pas shpërbërjes së Jugosllavisë dhe shpalljes së pavarësisë së Bosnjës, lufta e përgjakshme mes qytetarëve me përkaëtsi etnike boshnjake me serbët e Bosnjës dhe kroatët e Bosnjës, e nxitur nga nacionalizmat ekstreme dhe ambiciet territoriale, shkaktoi një katastrofë humanitare dhe një krizë etnike dhe fetare të jashtëzakonshme.
5.1 Prapavija e Luftës dhe Shpërbërja e Jugosllavisë
Bosnja ishte një nga republikat më të kompleksuara të Jugosllavisë, me një popullsi të përzier etnikisht, përfshirë boshnjakët (që Tito për qëllime të pastra politike I nominoi si muslimanë), serbët dhe kroatët. Pas shpalljes së pavarësisë së Bosnjës në vitin 1992, pas një referendumi ku shumica e popullsisë boshnjake votoi për pavarësi, Serbia dhe forcat serbe të Bosnjës refuzuan ta pranonin këtë vendim dhe shpërthyen në një luftë të ashpër.
Slobodan Milošević dhe liderët serbë të Bosnjës, si Radovan Karadžić, kishin ambicie për të krijuar një “Serbi të Madhe” dhe e shihnin Bosnjën si një territor që duhej të ishte pjesë e kësaj ideje, duke përfshirë pastrimin etnik të popullsisë boshnjake dhe kroate. Përpjekjet për të ndarë Bosnjën në vija etnike dhe fetare çuan në masakra, pastrim etnik – dhe shkatërrimin sistematik të popullsisë civile që përfundoi në gjenocid.
5.2 Masakrat dhe Krimet e Luftës
Lufta e Bosnjës ishte një periudhë e krimeve të tmerrshme të luftës, duke përfshirë masakra, dhunë ndaj grave, pastrim etnik, dhe krime kundër njerëzimit. Sarajevë, kryeqyteti i Bosnjës, u rrethua për më shumë se 1,000 ditë nga forcat serbe, duke e bërë këtë një nga rrethimet më të gjatë dhe më të rënda në histori. Në këtë periudhë, dhuna ndaj civilëve ishte e papërshkrueshme, me bombardime të shpërhapura dhe vrasje të paarsyeshme të njerëzve të pafajshëm.
Një nga ngjarjet më të njohura dhe tragjike të luftës ishte Masakra e Srebrenicës (1995), ku forcat serbe të Bosnjës, nën udhëheqjen e komandantit Ratko Mladić, vranë rreth 8,000 burra dhe djem muslimanë të boshnjakëve, në atë që është quajtur “genocid”. Ky ishte një akt i papërshkrueshëm brutal dhe është i njohur si një nga krimet më të tmerrshme të luftës në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore.
Përveç Srebrenicës, në shumë qytete dhe fshatra të Bosnjës, ndodhën masakra të tjera, dëbime dhe shkatërrim të pasurisë civile, duke i detyruar qindra mijëra njerëz të bëhen refugjatë.
5.3 Reagimi i Komunitetit Ndërkombëtar dhe luhatja e Perëndimit
Në fillim të luftës, komuniteti ndërkombëtar ishte shumë i ndarë dhe i paaftë për të ndërhyrë efektivisht për të parandaluar dhunën. Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara (OKB) krijoi zonat e sigurta, si Srebrenica, që duhej të ishin të mbrojtura nga paqeruajtësit ndërkombëtarë, por ata ishin të paaftë për të mbrojtur civilët nga forcat serbe. Pas një periudhe të pasigurisë dhe pasivitetit, ndërhyrja ndërkombëtare ishte e vonuar dhe shumë vonë për të parandaluar tragjedinë që do të pasonte.
NATO, në fund, ndërhyri me një kampanjë ajrore kundër forcave serbe, e cila detyroi Milošević-in dhe Karadžić-in të pranonin një marrëveshje paqeje. Lufta përfundoi me nënshkrimin e Marrëveshjes së Dejtonit në dhjetor 1995, që krijoi një Bosnje të ndarë në dy entitete: një Republikë Serbe dhe një Federatë Kroate dhe Boshnjake. Kjo marrëveshje, megjithatë, la pas vetes një vend të ndarë dhe të traumatizuar, ku etniciteti dhe politika mbeten të ndërlidhura fuqishëm.
5.4 Kapitulli i turpit për Perëndimin?
Lufta në Bosnjë mund të cilësohet si një kapitull turpi për komunitetin ndërkombëtar dhe perëndimor për disa arsye të rëndësishme:
- Dështimi për të parandaluar tragjedinë: Komuniteti ndërkombëtar, përfshirë ShBA-në, BE-në dhe OKB-në, ishte shumë i ngadaltë dhe i pasigurt për të ndërhyrë në një mënyrë efektive për të parandaluar dhunën. Kur krimet e luftës filluan të bëheshin të qarta, shumë vonë u ndërmorën veprime konkrete. Pasiguria dhe ndarjet mes fuqive perëndimore çuan në mungesë veprimi efektiv dhe vonesa në reagim, që i mundësuan forcave serbe të realizonin krime të tmerrshme të papërshkrueshme.
- Mungesa e veprimeve të shpejta dhe të vendosura: Ndërhyrja e NATO-s erdhi shumë vonë, pasi mijëra njerëz ishin vrarë dhe dëbuar, dhe shumë qytete ishin shkatërruar. I gjithë ky vonim ka ndikuar thellë në mungesën e besimit ndaj fuqive perëndimore, të cilat në shumë raste ishin të paafta për të mbrojtur civilët dhe për të garantuar sigurinë e atyre që kërkonin shpëtim nga dhuna.
- Mosnjohja e dimensioneve të plotë të situatës: Fuqitë perëndimore dhe OKB-ja shpesh nuk arritën të kuptonin se sa të thella ishin tensionet etnike dhe fetare dhe përmasat e nacionalizmit ekstremist që ushqenin luftën. Ata shpesh ishin të fokusuar në diplomacinë, ndërsa forcat serbe ishin në rrugën e përfundimit të pastrimit etnik dhe përpjekjes për të krijuar një Bosnje të tërhequr nga kombësitë e tjera.
***
Lufta në Bosnjë ka lënë një humbje të madhe humanitare dhe ka shërbyer si një ndëshkim i rëndë për dështimin e komunitetit ndërkombëtar për të mbrojtur të pafajshmit dhe për të parandaluar një krizë të pashembullt etnike dhe të dhunshme. Pasojat e luftës mbeten të pranishme edhe sot, me pajtime të vështira dhe një Bosnjë të ndarë, ku tensionet ndërnacionale dhe etnike janë ende të pranishme. Kapitulli i Bosnjës është padyshim një turp i civilizimit perëndimor, që ka dëshmuar pamundësinë për të parandaluar krimet e luftës dhe për të mbrojtur paqen në Evropë, një shekull pas Luftës së Dytë Botërore. [Vijon]
