Nga Matija Sheriç
Marrëdhëniet midis Vatikanit dhe Shtetit të Izraelit janë një nga marrëdhëniet ndërshtetërore më komplekse dhe mund të thuhet ndërfetare.
Përveçse janë dy shtete të pavarura, të dyja janë të lidhura fort nga fetë. Vatikani është qendra e padiskutueshme e Kishës Katolike Romake, dhe megjithëse Izraeli është formalisht një shtet laik, në realitet ai ka një ndikim të madh në judaizmin, i cili mbetet një nga fetë më me ndikim në botë.
Edhe pse Selia e Shenjtë dhe populli hebre kanë pasur marrëdhënie antagoniste për shumë shekuj, në dekadat e fundit ka pasur dialog dhe bashkëpunim.
Konflikti për teologjinë
Historikisht, marrëdhënia midis Kishës Katolike Romake dhe popullit hebre u karakterizua nga një armiqësi e thellë që u zhvillua me kalimin e kohës. Natyra e konfliktit ishte teologjike. Siç dihet, hebrenjtë si komb dhe judaizmi si fe nuk e njohën Jezu Krishtin si Shpëtimtar dhe Bir të Zotit as gjatë qëndrimit të Jezusit në tokë në formën e një njeriu, as pas vdekjes dhe ringjalljes së tij. Rabinët hebrenj e konsideruan Jezusin një profet të rremë dhe e hodhën poshtë atë, si dhe tërë Dhiatën e Re. Për më tepër, teologët hebrenj sulmuan dhe persekutuan të krishterët në shekujt I dhe II, duke i konsideruar heretikë që dëmtojnë judaizmin. Nga ana tjetër, në kohën e krishterimit të hershëm, etërit e kishës si St. Agustini dhe St. Gjon Gojarti shprehën qëndrime negative ndaj hebrenjve, të cilat më vonë krijuan themelet për antisemitizmin.
Deri në Mesjetë, hebrenjtë konsideroheshin brenda Kishës Katolike Romake si “njerëzit që refuzuan Mesian” dhe për këtë arsye humbën statusin e “popullit të zgjedhur” dhe u ndëshkuan me mërgim në të gjithë botën. Qëndrimi anti-hebre i të krishterëve pati pasoja të gjera në pozitën socio-politike të hebrenjve në shoqëritë evropiane. Hebrenjtë shiheshin si tradhtarë. Teologët e krishterë i konsideruan hebrenjtë përgjegjës për vdekjen e Jezu Krishtit – “vrasje perëndie”.
Një qëndrim i tillë në disa zona evropiane favorizoi sulmet ndaj hebrenjve, duke përfshirë pogrome dhe masakra. Judenjve u ndalohej ndonjëherë të qëndronin në qytete më të mëdha dhe u vendosën me forcë në geto. Është e rëndësishme të theksohet se Kisha Katolike Romake nuk organizoi kurrë dhunë, por interpretimi i krishterë u përdor nga fuqitë e tjera për të zbatuar politikën anti-hebreje. Megjithatë, nga shekulli i 19-të, me ardhjen e Iluminizmit dhe laicizimit, shoqëritë në Evropë filluan të reformojnë ligjet e tyre dhe t’u japin më shumë të drejta hebrenjve.
Kundërshtimi i Kishës ndaj Sionizmit
Në fund të shekullit të 19-të, lëvizja sioniste filloi të rritet në Evropë, duke mbrojtur të drejtën e popullit hebre për t’u kthyer në Palestinë dhe krijimin e një shteti hebre. Në prag të Kongresit të Parë Sionist të mbajtur në Bazel në 1897, revista jezuite, Civiltà Cattolica, njoftoi se krijimi i një shteti hebre në Tokën e Shenjtë me Jerusalemin si kryeqytet ishte i paimagjinueshëm për Kishën Katolike Romake.
Babai i Sionizmit modern, Theodor Herzl, mbërriti për të vizituar Papa Pius X në 1904, i cili kërkoi mbështetjen e Romës për projektin e tij. Ai mori një refuzim nga Papa me arsyetimin se Kisha nuk mund të mbështeste aspiratat hebraike në Palestinë duke qenë se hebrenjtë nuk e njihnin Jezusin. Megjithëse Herzl kërkoi mbështetje për lëvizjen e tij laike, Papa bëri një argument teologjik.
Kisha kishte frikë nga krijimi i një shteti hebre që do të kishte kontroll mbi vendet më të shenjta të krishterimit. Ishte logjike të supozohej se një shtet i tillë, feja dominuese e të cilit është një rival i krishterimit, mund të përdhoste vende të tilla si Bazilika e Varrit të Shenjtë në Jerusalem, Bazilika e Lindjes së Krishtit në Betlehem dhe Bazilika e Shpalljes në Nazaret.
Vatikani po ndryshon pozicionin e tij
Pasi nazistët vranë gjashtë milionë hebrenj në Holokaustin gjatë Luftës së Dytë Botërore, Kisha mendoi se kishte ardhur koha për të rishqyrtuar pozicionet e saj. Udhëheqësit e Kishës ndiheshin fajtorë sepse besonin se pikëpamjet e tyre kontribuan në stigmatizimin e hebrenjve, gjë që krijoi atmosferën në të cilën nazistët kryen gjenocid. Në vitin 1947, Vatikani sinjalizoi mbështetjen e tij për Rezolutën 181 të Kombeve të Bashkuara, e cila e ndau Palestinën në dy shtete të veçanta (arabe dhe hebreje) dhe i dha Jerusalemit status të veçantë si një korpus separatum (entitet i veçantë) nën mbikëqyrjen e OKB-së.
Pas shpërthimit të Luftës së Parë izraelito-arabe në tetor 1948, Papa Piu XII, ai nxori enciklikën “In multiplicibus curis” në të cilën shprehte mbështetjen e Selisë së Shenjtë për ndarjen e Palestinës, duke shkruar se “është e përshtatshme t’i jepet Jeruzalemit dhe rrethinave të tij një karakter ndërkombëtar”. Një vit më pas, Papa botoi enciklikën “Redemptoris nostri cruciatus” në të cilën ai bëri thirrje për një “status ligjor” për Jerusalemin dhe rrethinat e tij. Papa Pali VI ishte kreu i parë i Kishës Katolike Romake që vizitoi Tokën e Shenjtë në vitin 1964. Një ndryshim kyç ndodhi në Këshillin e Dytë të Vatikanit në vitin 1965, kur u miratua dokumenti Nostra Aetate.
Dokumenti shënoi një pikë kthese në marrëdhëniet e Kishës me hebrenjtë, sepse ai hodhi poshtë hapur akuzat për përgjegjësinë kolektive të hebrenjve për vdekjen e Krishtit dhe pohoi rëndësinë e një trashëgimie të përbashkët shpirtërore. Kisha dënoi qartë të gjitha format e antisemitizmit dhe hapi një kapitull të ri në marrëdhëniet me hebrenjtë, i cili pati pasoja të mëdha për ndryshimin e qëndrimeve të besimtarëve. Pas Koncilit të Dytë të Vatikanit, Papa Gjon Pali II, personalisht bëri përpjekje për të thelluar dialogun ndërfetar me hebrenjtë. Në vitin 1986, ai u bë Papa i parë që vizitoi një sinagogë në Romë.
Vendosja e marrëdhënieve diplomatike
Vendosja e marrëdhënieve zyrtare diplomatike u bë vetëm në dhjetor 1993, kur Selia e Shenjtë dhe Izraeli nënshkruan Marrëveshjen Themelore, e cila më në fund njohu Kishën e Izraelit. Marrëveshja parashikonte bashkëpunim në fusha të ndryshme, duke përfshirë të drejtat ligjore, sociale dhe ekonomike të Kishës në Izrael.
Marrëveshja i mundësoi Kishës të vepronte lirisht në Izrael. Edhe pse Marrëveshja Kornizë ishte një hap i rëndësishëm përpara, disa çështje mbetën të pazgjidhura. Një nga aspektet më të ndjeshme është çështja e pronës së kishës, veçanërisht në Jerusalem, ku Kisha zotëron ndërtesa dhe faltore të shumta fetare.
Për shkak të kontekstit politik, as çështjet tatimore nuk janë zgjidhur dhe disa institucione kishtare kërkojnë mbrojtje të veçantë ligjore.
Vizita e Papës në Izrael
Papa Gjon Pali II. ai vizitoi Izraelin në vitin 2000. Vizita ishte jashtëzakonisht domethënëse sepse shënoi një pikë kthese në tensionet e gjata midis Kishës dhe popullit hebre. Papa vizitoi Qendrën Përkujtimore të Holokaustit Yad Vashem, ku shprehu simpatinë e tij të thellë për viktimat e persekutimit nazist dhe dënoi antisemitizmin. Akti i tij i lutjes në Murin Perëndimor, ku ai la një shënim duke kërkuar falje për mëkatet e kryera kundër hebrenjve në të kaluarën, ishte jashtëzakonisht simbolik. Me këtë Papa pranoi publikisht gabimet e së kaluarës dhe bëri thirrje për pajtim. Gjon Pali II. ai ishte një mbështetës i zëshëm i zgjidhjes me dy shtete dhe të drejtës palestineze për një shtet të pavarur dhe sovran. Kjo u duk nga fakti se ai madje u takua dhjetë herë me liderin e Organizatës për Çlirimin e Palestinës (PLO), Jaser Arafat.
Papa Benedikti XVI vizitoi Izraelin në vitin 2009. Vizita e tij ishte e rrethuar nga polemika për shkak të lidhjes së Papës me Rininë Hitleriane në rininë e tij. Megjithatë, Benedikti XVI u distancua qartë nga çdo formë e antisemitizmit dhe dënoi Holokaustin. Papa vizitoi Yad Vashem-in dhe u lut në Murin e Vajtimit, duke përsëritur gjestet e paraardhësit të tij. Papa Françesku, i njohur për gjestet e tij të drejtpërdrejta dhe të thjeshta, vizitoi Izraelin në vitin 2014 në një frymë miqësie dhe solidariteti. Françesku theksoi rëndësinë e ndërtimit të urave midis të krishterëve dhe hebrenjve dhe mbrojti paqen në rajon.
Vizita e tij u shënua nga momente simbolike, si një udhëtim i përbashkët me rabinin Abraham Skorka dhe udhëheqësin mysliman Omar Abboud, i cili përfaqësonte një vizion të bashkëpunimit ndërfetar. Papa Françesku bëri thirrje për pajtim mes izraelitëve dhe palestinezëve, duke apeluar për një zgjidhje paqësore të konfliktit dhe krijimin e kushteve për bashkëjetesë në rajon.
Pyetje të hapura
Edhe pse nuk ka më dyshime se Selia e Shenjtë njeh të drejtën e Izraelit për të ekzistuar, ka një grusht pyetjesh të hapura që nuk janë zgjidhur për dekada. Çështja më e ndjeshme është statusi i Jeruzalemit dhe i vendeve të shenjta në qytet. Jeruzalemi është në qendër të konfliktit izraelito-palestinez. Izraeli e konsideron Jerusalemin kryeqytetin e tij. Në vitin 1980, Knesset miratoi një ligj që aneksonte të gjithë Jerusalemin, dhe në vitin 2017, SHBA, gjatë administratës Trump, njohu sovranitetin izraelit. Nga ana tjetër, palestinezët e konsiderojnë Jerusalemin Lindor si kryeqytetin e shtetit të tyre të ardhshëm. Nga pozicioni i saj, Selia e Shenjtë mbron statusin ndërkombëtar të Jeruzalemit për të mundësuar mbrojtjen dhe aksesin e lirë në vendet e shenjta për të tre fetë monoteiste – Krishterimin, Judaizmin dhe Islamin.
Vatikani po bën presion për mbikëqyrjen ndërkombëtare të vendeve të shenjta për të parandaluar tensionet. Një qëndrim i tillë, siç pritej, çon në konflikt me izraelitët. Të drejtat e pakicës së krishterë në Izrael paraqesin një sfidë në marrëdhëniet dypalëshe. Kisha Katolike thekson vazhdimisht rëndësinë e mbrojtjes së të drejtave të pakicës së krishterë, e cila është e vogël në Izrael dhe përballet me sfida të ndryshme sociale dhe politike. Kisha kërkon garanci për lirinë e fesë dhe aksesin e lirë në vendet e shenjta, veçanërisht gjatë festave të rëndësishme. Incidentet e herëpashershme drejtuar institucioneve të krishtera e komplikojnë më tej situatën. Vatikani kërkon rregullisht nga autoritetet izraelite një reagim të shpejtë dhe vendimtar për të garantuar respektimin e të drejtave të të krishterëve dhe mbrojtjen e vendeve të shenjta.
Çështja e pronës së Vatikanit në Izrael dhe taksimi ligjor i Kishës janë burime të vazhdueshme tensioni në marrëdhëniet midis Vatikanit dhe Izraelit. Kisha Katolike zotëron prona të konsiderueshme në Jerusalem dhe gjetkë, dhe institucionet e saj, si shkollat, spitalet dhe manastiret, ofrojnë shërbime për shumë banorë. Megjithëse marrëveshja e vitit 1993 zgjidhi disa çështje, shumë mbeten të hapura. Autoritetet izraelite kërkojnë periodikisht një rishikim të përfitimeve tatimore të Kishës, të cilat Kisha i konsideron një kërcënim për qëndrueshmërinë e saj financiare. Gjegjësisht, shumë institucione kishtare mbështeten në donacione dhe punë jofitimprurëse, dhe taksat mund të kërcënojnë qëndrueshmërinë e tyre. Nga ana tjetër, Vatikani kërkon të ruajë të drejtën e Kishës për t’u përjashtuar nga taksat, duke përmendur rolin e saj specifik, duke përfshirë ofrimin e shërbimeve për shoqërinë. Tensionet e vazhdueshme nuk mbarojnë.
Çështja e konfliktit izraelito-palestinez
Përveç Jeruzalemit, qëndrimi i Vatikanit ndaj konfliktit izraelito-palestinez në përgjithësi është i rëndësishëm. Roma mban një qëndrim neutral, por parimor dhe mbështet një zgjidhje me dy shtete, e cila do të mundësonte bashkëjetesën paqësore të dy popujve. Në vitin 2015, Selia e Shenjtë njohu zyrtarisht shtetin e Palestinës. Diplomatët e Vatikanit rregullisht theksojnë rëndësinë e arritjes së një zgjidhjeje të drejtë dhe të përhershme që do të siguronte sovranitetin dhe sigurinë e të dyja palëve, por edhe mbrojtjen e të drejtave të të gjitha bashkësive fetare, veçanërisht të atyre pakicave.
Megjithatë, mbështetja e Vatikanit për zgjidhjen me dy shtete shkakton herë pas here mosmarrëveshje me autoritetet izraelite, të cilat e interpretojnë atë si një shenjë mbështetjeje për palestinezët. Pas shpërthimit të luftës midis Hamasit dhe Izraelit në tetor 2023, Papa Françesku përsëriti vazhdimisht se një armëpushim është një imperativ moral. Në një bisedë telefonike, Papa i tha presidentit izraelit, Isaac Herzog, se “është e ndaluar t’i përgjigjesh terrorit me terror”, duke iu referuar taktikave brutale të trupave izraelite në Rripin e Gazës. Muajin pasues, snajperët izraelitë vranë dy gra jashtë Famullisë së Familjes së Shenjtë (e vetmja kishë katolike në Gaza).
Të nesërmen, gjatë engjëllit të tij të së dielës, Papa Françesku iu drejtua incidentit, duke e quajtur atë një “akt terrorist”. Këtë vit, Papa dënoi sulmin e Iranit ndaj Izraelit dhe sulmet izraelite ndaj objektivave në Liban, Siri dhe Iran. Papa mbështeti zgjidhjen me dy shtete, të cilën ai e quajti një shtyllë “të mençur” të paqes së qëndrueshme.
Perspektivat
Në të ardhmen, marrëdhëniet mes dy vendeve duhet të ndjekin rrugën e dialogut dhe bashkëpunimit. Nuk ka dyshim se Vatikani do të mbrojë një zgjidhje paqësore të mosmarrëveshjes së Izraelit me palestinezët, botën arabe dhe Iranin. Kushdo qoftë Papa, ai nuk do të preferojë të zgjidhë mosmarrëveshjet me përdorimin e armëve, gjë që mund të shihet qartë në shembullin e luftës aktuale në Gaza, Ukrainë apo Siri.
Kërcënimi më i madh janë radikalët izraelitë të krahut të djathtë, të cilët mund të gjejnë mënyra për të fajësuar Vatikanin për dështimin e procesit të paqes. Fakti që Selia e Shenjtë e sheh Izraelin si një partner kyç në inkurajimin e dialogut midis Krishterimit dhe Judaizmit në nivel global është shumë i rëndësishëm. Forcimi i besimit midis liderëve të dy feve mund të forcohet më tej përmes projekteve të përbashkëta, si kërkimi i Biblës, trashëgimisë historike dhe kulturore-artistike.
Të dyja fetë mund të gjejnë një mënyrë të përbashkët për t’i kthyer njerëzit te vlerat judeo-kristiane që po shuhen në Perëndim, e cila është kthyer në konsumizëm dhe vese të tjera që helmojnë mendjen dhe trupin e njeriut. [https://www.geopolitika.news, Zagreb]