Lufta e Ukrainës forcon kushtetutën e brendshme të Evropës. Ai ripërcakton ndarjen Lindje-Perëndim dhe zëvendëson narrativën e përbashkët të Luftës së Ftohtë me atë të dekolonizimi.

Nga Dr Ivan Krastev
Në vitin 1995, antropologu amerikan Clifford Geertz mbajti një leksion në Institutin për Shkenca Humane në Vjenë mbi natyrën e rendit ndërkombëtar pas Luftës së Ftohtë. Mendimet e tij
habitiën shumë nga të pranishmit në publik. Ndryshe nga konsensusi i përgjithshëm se konvergjenca – pra adoptimi i modeleve perëndimore dhe përhapja e vlerave perëndimore në botën joperëndimore – është forca dominuese e së tashmes, Geertz e pa të ardhmen të shënuar nga divergjencat dhe pluralizmi në rritje si në Lindje ashtu edhe në Perëndim.
Geertz parashikoi një botë të fiksuar pas identitetit në të cilën do të mbizotëronte “një valë ndarjesh të errëta dhe paqëndrueshmërie të çuditshme”.
Një botë që do të shqetësohet më pak për rivizatimin e kufijve midis shteteve sesa për rinegocimin e ndeshtrashave të padukshme në sferën e kulturorës, ekonomisë dhe politikës brenda shoqërisë. Për të, fundi i Luftës së Ftohtë ishte i barabartë me fundin e kohezionit artificial të krijuar nga logjika e konfrontimit ideologjik midis Lindjes komuniste dhe Perëndimit liberal.
Vallja e kuadrileve
Për të kuptuar këtë botë të re, sipas Geertz-it, është e rëndësishme të kuptohet “si njerëzit i shikojnë gjërat, si reagojnë ndaj tyre, si i imagjinojnë ato, si i gjykojnë, si merren me to”. Ka të bëjë me fokusimin në “mënyrat e të menduarit të cilat u përgjigjen veçorive, individualiteteve, gjërave të jashtëzakonshme, ndërprerjeve, kontrasteve dhe veçorive».
Doli se Geertz kishte të drejtë në parashikimin se epoka e identitetit do të pasonte epokën e ideologjive. Bashkimi institucional i Evropës në formën e zgjerimit të Bashkimit Evropian nuk nënkuptonte vdekjen e politikës së identitetit, por më tepër ngritjen respektivisht ringjalljen e identiteteve.
Për dekadën e fundit, Bashkimi Evropian ka performuar një kërcim shumë të ngjashëm me kadrilet e shekullit të 19-të, me pjesëmarrësit që ndryshojnë vazhdimisht partnerë dhe role. BE-ja u përball me krizën në zonën e euros kur pësoi përmbysje reale në 2009/2010; u hodh jashtë ekuilibrit në vitin 2014 nga aneksimi i Krimesë nga Rusia (duke vepruar, sipas fjalëve të ministrit të Jashtëm gjerman, Sigmar Gabriel, si “një vegjetarian që ishte i ftuar në një koktej nga kanibalët»). Ajo e gjeti veten të destabilizuar thellësisht nga kriza e refugjatëve të vitit 2015; dhe u trondit përsëri nga Brexit i 2016. 2020-ta solli pandemin e koronës që e katandisi Unionin në një gjendje pushimi së egzistuari, pasi kufijtë midis shteteve anëtarë u mbyllën pjesërisht. Një botë e ngrirë dukej se u bë një realitet ogurzi.
“Kanibalët” i detyruan europianët të rishqyrtojnë “vegjetarianizmin” e tyre.
Të gjitha këto kriza kanë ekspozuar ndarjet dhe dislokimet në BE, ndërsa në të njëjtën kohë kanë riformuar fushën ekzistuese të forcave dhe kanë mundësuar plejada dhe aleanca të reja politike midis shteteve anëtare që më parë mendoheshin të paimagjinueshme. Kapërcimi i krizave të ndryshme të shpërbërjes i dha BE-së një mundësi për të thelluar integrimin e saj.
Ndërsa kriza e Eurozonës ekspozoi ndarjen Veri-Jug, kriza e refugjatëve e ktheu atë dhe solli në sipërfaqe një ndarje Lindje-Perëndim. Megjithatë, u bë e qartë se hendeku më i rëndësishëm në Evropë nuk është midis shteteve, por brenda çdo shoqërie evropiane, veçanërisht midis qendrave urbane si Berlini, Budapesti dhe Parisi dhe ato që francezët e quajnë «periphérie» – zona rurale ose të deindustrializuara, banorët e të cilave e shohin veten si humbës të globalizimit dhe ndjejnë integrimin evropian. Ishte kjo lloj ndarjeje brenda Mbretërisë së Bashkuar që çoi në Brexit, sfidën më të rëndësishme të BE-së deri më sot.
Rikthimi i të gjitha krizave
Pushtimi rus i Ukrainës shënon rikthimin e të gjitha këtyre krizave. Evropa tani jeton në frikën e inflacionit dhe recesionit; fluksi i refugjatëve nga Ukraina është dy herë më i madh se vala e refugjatëve të vitit 2015; dhe “kanibalët” i kanë detyruar evropianët të rishqyrtojnë “vegjetarianizmin” e tyre. Por të gjitha këto kriza janë përjetuar shumë ndryshe këtë herë.
Tani për tani, të paktën, lufta e Ukrainës e ka bashkuar më shumë sesa mund të thuhet se e ka ndarë Evropën. Ajo pati gjithashtu një ndikim dramatik në imagjinatën politike evropiane. Ajo e ka zëvendësuar narrativën e Luftës së Ftohtë që ka formësuar politikën në dekadat e fundit me atë të dekolonizimit – vdekjes së ngadaltë dhe të dhimbshme të perandorisë sovjetike – dhe
në të njëjtën kohë përcaktoi kufijtë e Evropës duke përjashtuar Rusinë dhe duke e reduktuar Evropën në kufijtë e ardhshëm të BE-së. Ai që deri dje ishte kufi politik tani është riinterpretuar si kufi kulturor. Kontrasti Lindje-Perëndim ka qenë gjithmonë i një rëndësie qendrore për
vetë-portretizimin evropian. Në veprën e tij klasike Shpikja e Evropës Lindore, Larry Wolff tregoi se Perdja e hekurt ishte tërhequr shumë më herët se fjalimi i Winston Churchill i 1946-ës në Fulton.
Në çdo moment historik që nga iluminizmi, Evropa është definuar nga marrëdhëniet e saj me Lindjen.
Për shekuj me radhë, kalimi i kufirit midis Prusisë dhe Polonisë ishte i barabartë me kalimin nga Evropa e qytetëruar në Evropën barbare. Në gjeografinë filozofike të Perëndimit, Evropa Lindore ishte njëkohësisht Evropë dhe Jo-Evropë. Antagonizmi midis demokracive liberale dhe shoqërive socialiste – më vonë postsocialiste – ka qenë kuadri politik mbizotërues për këtë ndarje që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore. Perëndimi konsiderohej model për Lindjen.
Me luftën në Ukrainë, autoriteti moral i Perëndimit u vu papritur në pikëpyetje. Polakët, çekët dhe baltikët po shpallin me zë të lartë se kanë të drejtë dhe europianoperëndimorët e kanë gabim kur bëhet fjalë për Rusinë. Lindja thotë se Perëndimi ka dështuar të kuptojë një botë të formuar shumë më tepër nga trashëgimia e perandorive sesa nga trashëgimia e Luftës së Ftohtë.
Perandoritë kishin një rëndësi konstituive për projektin evropian. Sipas historianit amerikan Timothy Snyder, miti më i rrezikshëm në Evropë është se BE-ja u themelua nga shtetet kombëtare të vogla dhe të mesme. Në realitet, shkruan ai, «Bashkimi Evropian është produkt i perandorive evropiane të dështuara ose në dështuara. Në fillim qëndron Gjermania. Gjermanët u mundën në vitin 1945 në luftën koloniale më vendimtare dhe katastrofike të të gjitha kohërave. Ne e kujtojmë atë si Luftën e Dytë Botërore. Italia humbi gjithashtu një luftë koloniale në Afrikë dhe në Ballkan në 1945. Jo shumë kohë më pas, në vitin 1949, Holanda humbi një luftë koloniale në Indinë Lindore. Belgjika humbi Kongon në vitin 1960. Dhe Franca, e mundur në Indokinë dhe Algjeri, po kthehej
duke vendosur të ngulitej në Evropë në fillim të viteve 1960. Këto janë fuqitë që nisën projektin europian. Asnjëra prej tyre nuk ishte shtet kombëtar në atë kohë. Asnjëri prej tyre nuk kishte qenë kurrë një shtet kombëtar.» Vetëm me zgjerimin drejt lindjes të BE-së në vitin 2004,
Shtetet- kombe klasike iu bashkuan projektit të integrimit masivisht. Natyrisht, duke qenë objekt i dëshirave perandorake në të kaluarën, ata kanë një ndjeshmëri shumë të ndryshme nga
ish-perandoritë që nisën projektin evropian.
Perandoria Postmoderne
Vetëm që nga vitet 1990 BE-ja ka prirje ta shohë veten si një perandori unike postmoderne e rrethuar nga vende të etur për t’u bashkuar me të. Ashtu si perandoritë e tjera para saj, ajo promovoi drejtësinë, paqen dhe tregtinë. Elitat evropiane u detyruan ta kuptojnë se pranimi dhe mësimi i të jetuarit me ndarjet, në vend të ushqimit të shpresës për t’i kapërcyer ato, është pjesë e normalitetit. BE-ja festoi diversitetin kulturor dhe dënoi nacionalizmin.
Në të kundërt, shtetet kombëtare të Evropës Lindore që iu bashkuan BE-së në 2004, ishin shumë më të fiksuar pas ideve të sovranitetit kombëtar dhe homogjenitetit etnik. Homogjeniteti etnik u promovua si një mjet për uljen e tensionit, rritjen e sigurisë dhe fuqizimin e tendencave demokratike. Pakicat shiheshin me dyshim. Jo vetëm nacionalistët, por edhe komunistët (të cilët e quajnë veten internacionalistë) besonin në rëndësinë qendrore të homogjenitetit etnik. Për t’u integruar me sukses në BE, atyre iu desh të çmësonin atë që për shumë prej tyre ishte ende mësimi më i rëndësishëm i shekullit të 20-të: se diversiteti etnik dhe kulturor është një kërcënim për sigurinë.
Së pari, lufta në Ukrainë duket të jetë manifestimi i fundit i gjeografisë politike të Evropës bazuar në një ndarje Lindje-Perëndim. Në këtë rast, Ukraina është Perëndimi dhe Rusia është Lindja, e cila nuk do të bëhet kurrë Evropë. Nga ana tjetër, lufta po ndryshon natyrën e kufijve të BE-së.
Projekti evropian është karakterizuar gjithmonë nga një mungesë vullneti ose paaftësie për të përcaktuar kufijtë përfundimtarë të Evropës. BE-ja ishte një perandori e përcaktuar nga buxhete të forta dhe kufij të butë. Kjo lidhej ngushtë me idenë që Evropa nuk duhet të ketë kufij të fortë, definitiv. Zhvendosja e kufijve të BE-së ka qenë gjithmonë një çështje e transformimit të fqinjëve.
Megjithatë, lufta në Ukrainë shtron çështjen esenciale për BE-në, jo se si të transformojë fqinjët e saj, por si të mbrohet kundër fuqive armiqësore si Rusia që e transformojnë ose i shkatërrojnë fqinjët dhe me ta Europën. Papritmas po kërkohen kufij të fortë dhe të mbrojtur, edhe nëse kjo nënkupton deficite më të larta buxhetore. Dhe Evropa dhe BE-ja po bëhen gjithnjë e më kongruente.
Për shembull, pushtimi rus i Ukrainës i mundësoi BE-së të kapërcejë hendekun politik real midis ish-perandorisë dhe shtetit-komb, duke i detyruar evropianët të përballen me të ardhmen e tyre politike dhe të vet projekt (të BE-së) në një mënyrë tjetër. Për të mbrojtur sovranitetin dhe vlerat e BE-së, gjermanët dhe francezët identifikohen me lëvizjen nacionalçlirimtare të Ukrainës, ndërsa nacionalistët polakë po i kthejnë shpinën obsesionit për homogjenitetin etnik duke hapur kufirin me fqinjin e tyre lindor. “Polakët ksenofobë” të 2015-ës tani kanë marrë më shumë se tre milionë refugjatë nga Ukraina dhe gjermanët konservatorë fiskalë të vitit 2010 tani po mbështesin sanksionet e kushtueshme ekonomikisht për të ndalur makinën luftarake të Rusisë.
Lufta në Ukrainë u lejon evropianëve të rishpikin BE-në si një perandori postmoderne që ndan ndjeshmërinë e kombeve të dikurshme të kolonizuara. [– Përkthyer nga gjermanishtja: ISHGJ]
____________________
* Politologu Ivan Krastev është kryetar i Qendrës për Strategji Liberale në Sofje dhe bashkëpunëtor i përhershëm shkencor në Institutin për Shkenca Humane (IWM) në Vjenë.
Teksti është huazuar nga “IWM-Post” nr. 129 , verë 2022.