E djathta ekstreme është mozaik kompleks, që – sa herë e plotëson – të mbeten disa copa tepër a disa copa mangut; ajo ka lidhje rrënjësh e degësh me të djathtën jocentriste, ndaj kurrsesi nuk e fut dot të tërën brenda një kornize. Megjithatë, ajo nuk mund të kuptohet pa e shtruar kontekstin imediat që e favorizon rritjen e saj. Kriza e madhe ekonomike e vitit 2008, që falimentoi shumë biznese e banka dhe la shumë njerëz pa punë, pa strehë e pa kursime, e një numri shumë më të madh ua uli standardin e jetesës, mbeti pa përgjigje e pa zgjidhje.
Arbër ZAIMI, Tiranë
Dy figura e brengosin imagjinaren e mbështetësve të së djathtës jocentriste, e sidomos të së djathtës ekstreme: fëmija pa nënë dhe imigranti. Për djathtistët, figura e fëmijës pa nënë prek elemente të ruajtjes së familjes tradicionale dhe të dy gjinive biologjike, të cilat thuhet se ishin sulmuar prej së majtës (paçka se më së shumti kapitalizmi postmodern ka qenë ai që i ka parë si pengesa familjen, fenë, solidaritetin kombëtar e atë klasor). Çka nëse e kthejmë brengën e tyre në imazh dhe e imagjinojmë një fëmijë të panënë, ndoshta të printuar prej teknologjive të reja, si në filmin e sapodalë “Mickey 17”, të regjisorit koreanojugor Boon Jong-Ho? Çka nëse e imagjinojmë një njeri kurrë të palidhur me trupin e një njeriu tjetër, një njeri tjetër, një të pakërthizë? Një njeri që kurrë s´është mëkuar në gjirin e një njeriu tjetër, si në këngën “Mutter” të rockbandës gjermane Rammstein? Kush është në të vërtetë ky i panënë, ky i heqshëm qafe e i zëvendësueshëm, ky i panjohshëm e i pakonsiderueshëm, ky i parëndësishëm e i padurueshëm, ky i pamëshirueshëm e i sakrifikueshëm? Kush tjetër, pos imigranti. Parrulla “Kthehuni andej nga keni ardhur” brohoritet si slogan në tubime të së djathtës ekstreme anembanë vendeve të zhvilluara. Tashmë ajo parrullë ka edhe faqe të veten në enciklopedinë online Wikipedia. “Shporruni! Hiqnu qafe e thyeni qafën!” – u thuhet atyre që në masë të madhe janë punëtorë e që kanë shkuar atje për të bërë punë të cilat nuk i bëjnë më vendasit për rroga me të cilat vendasit nuk denjojnë të punojnë. U thuhet atyre të cilëve u është shkatërruar vendi i origjinës pikërisht nga ndërhyrjet e papjekura të atyre që premtonin demokraci, ndërsa sollën kaos, që premtonin zhvillim ekonomik dhe sollën katastrofë ambientale e klimatike. Imigranti i panënë nuk ka pas vetes një shtet të fortë që mund ta mbrojë. Ai mund të jetë i arratisur nga Venezuela në Amerikë për një jetë më të mirë, që përfundon i burgosur në Salvador pa arsye, si gabim sistemi. Mund të jetë afrikan i emigruar në Itali, që përfundon i burgosur në Shqipëri, larg familjes e larg mbrojtjes. Askush s´lodhet të marrë vesh se a qëndrojnë akuzat për të cilat e burgosin, askush s´e vret mendjen për shqyrtimin dhe mbikëqyrjen e të drejtave. Shtetet e lodhura prej nga ata vijnë nuk i pyet kush, ndaj janë të panënë. E shtetet ku ata do të mbahen në burgje janë edhe më të dobëta, vetë origjinë e dikurshme dhe e tashme e mërgimtarëve, shndërrohen në ferr për mërgimtarë të tjerë, vende që në këmbim të parave shesin paturpësisht njerëzillëkun.
Si erdhëm deri këtu? Faj për këtë kanë jo pak partitë e qendrës së majtë e ato të qendrës së djathtë, parti të cilat iu dorëzuan teknokracisë neoliberale si “rrugë e vetme” e administrimit të ekonomisë dhe të bërjes së politikës, duke u shterpëzuar. Këto parti-shterpë ndikuan në shtimin e të panënëve të botës dhe urrejtësve të tyre.
E djathta ekstreme është mozaik kompleks, që – sa herë e plotëson – të mbeten disa copa tepër a disa copa mangut; ajo ka lidhje rrënjësh e degësh me të djathtën jocentriste, ndaj kurrsesi nuk e fut dot të tërën brenda një kornize. Megjithatë, ajo nuk mund të kuptohet pa e shtruar kontekstin imediat që e favorizon rritjen e saj. Kriza e madhe ekonomike e vitit 2008, që falimentoi shumë biznese e banka dhe la shumë njerëz pa punë, pa strehë e pa kursime, e një numri shumë më të madh ua uli standardin e jetesës, mbeti pa përgjigje e pa zgjidhje. Ekonomistët klasikë e neoklasikë, që e mbajnë veten si teknokratë e ekspertë me aftësi të veçantë e me IQ shumë të lartë, jo vetëm që s´qenë në gjendje të parashikojnë një krizë aq të madhe, por dështuan edhe të gjejnë ndonjë zgjidhje për krizën. Në fakt, ata janë të trajnuar vetëm për një gjë, të garantojnë që qeveritë të rrinë nën ndikimin e tyre dhe të mos ndërmarrin kurrë ndonjë hap për transformim të vërtetë shoqëror apo ekonomik. Kudo ku ka teknokratë të tillë, steriliteti i programeve dhe i veprimeve është fenomeni më pjellor.
Kriza e pazgjidhur u shndërrua në recesion të madh, duke zvogëluar GDP-të e vendeve të zhvilluara kapitaliste, sidomos ato të Amerikës Veriore, të Europës Perëndimore e Lindore, por edhe shumë vende të tjera. Ky recesion u shoqërua nga një sërë fenomenesh e krizash të tjera, si ajo e Borxhit Europian, që vazhdojnë të ndihen edhe sot e kësaj dite të përforcuara edhe nga goditjet ekonomike që shkaktojnë ngjarje të paparashikuara, si pandemia globale e Covid-19, apo të parashikueshme, si lufta e shkaktuar nga sulmi e agresioni rus në Ukrainë, apo sulmi i Izraelit në Gaza, që ka lënë mbi 50000 viktima, nga të cilët 80 për qind civilë dhe mbi 30 për qind fëmijë (të panënët e botës) si kundërpërgjigje hakmarrëse ndaj sulmit terrorist të Hamasit, mandej cenimi i sigurisë së transportit detar shkaktuar nga grupet Houthi, zhbërja dhe ribërja e Sirisë, shumë fenomene të tjera të ndërlidhura dhe ndikimi i gjithë këtyre në çmimet e vajgurit dhe gazit nga Lindja e Mesme e kështu me radhë.
Konteksti, pra, paraqitet si një ortek katastrofash, një lëmsh që rrokulliset teposhtë dhe me çdo shkatërrim të ri veç rritet. Popujt nuk u treguan menjëherë të papjekur. Në fakt, popujt u treguan më të pjekur se politikanët. Para se të eksperimentojnë me versione të paprovuara më parë, popujt vendosën të testojnë politikanë të rinj të partive klasike të qendrës së majtë apo të qendrës së djathtë. Por, pjekuria popullore u çua dëm nga papjekuria e politikanëve që vendosën t´i rrinë besnikë sterilitetit teknokratik. Në vendin kryesor të kapitalizmit perëndimor, teksa mund të argumentohej se kriza u favorizua nga financiarizimi i tepërt neoliberal i kohëve të Clintonit e të Bushit dhe nga aventurat e pakuptimta luftarake në Irak e Afganistan, u bë shumë shpejt e qartë se as Obama nuk ishte shëruesi që pritej. Përfaqësuesi i qendrës së majtë solli doza populizmi në retorikën e tij, që premtonte ndryshim në të mirë të shtresave të gjera, mirëpo pas krizës ai vendosi që ta drejtojë buxhetin e madh amerikan kah shpëtimi i bankave shkaktare të krizës, e jo kah populli që ishte viktimë e bankave e që po vuante nga kriza. I tillë delegjitimim ndodhi me partitë e qendrës kudo, edhe në Britaninë ku stafeta kaloi nga laburisti Brown te konservatori Cameron, edhe në Francë ku republikani Sarkozy u pasua nga socialisti Macron, e gati se në çdo shtet europian. Me përjashtim të Gjermanisë, e cila ruajti një stabilitet të gjatë politik nën drejtimin e kristiandemokrates Merkel, katër mandatet e së cilës u siguruan edhe nga koalicione të gjera brenda qendrës së djathtë e asaj të majtë, por edhe nga bashkëpunimi i ngushtë ekonomik i Gjermanisë me Kinën. Kina pati rritjen më të madhe të ekonomisë gjatë atyre viteve, i cili u rrezatua edhe në disa vende që mbajtën raporte të thella biznesi me të, si Brazili ose Gjermania. Çështja është se edhe stabiliteti gjerman i blerë me para kineze nuk doli shumë afatgjatë. Teksa i shitën për dekada me radhë teknologji të reja kompanive kineze, ata nuk e vunë re se po shisnin edhe dijen. Sot, kur zhvillimi i Inteligjencës Artificiale po revolucionarizon ekonominë, del se Kina ka zhvilluar sektorët e zhvillimit teknologjik, duke shfrytëzuar dijen e përftuar nga bashkëpunimet me vendet dikur pararojë, si SHBA-ja apo Gjermania, ndërsa vetë Gjermania aktualisht është një ndër ekonomitë e kapluara nga ankthi, sepse nuk ka investuar sa duhet e kur duhet në inovacion.
Papjekurisë së politikanëve centristë, që refuzuan t’i shohin në sy problemet, do t´i vinte dikur fundi. Në vitin 2015 një vend i vogël e i mbytur në borxhe, Greqia, dha shkëndijën e parë duke dërguar në qeveri për të parën herë një parti jashtë qendrës së majtë e të djathtë – bëhej fjalë për koalicionin Syriza, i cili i përkiste të majtës jocentriste. Kjo, megjithatë, nuk mund të shihej si model në vendet e ish-kampit komunist, sepse popujt vërtet kërkonin ekonomi të qëndrueshme e stabilitet shoqëror, por nuk ishin të gatshëm të riktheheshin në gjendjen e mungesës së lirisë. Andaj në Poloni e Ukrainë, në të njëjtën kohë, partitë dikur të qendrës së djathtë lëvizën edhe më djathtas, duke braktisur qendrën. Jashtë Bashkimit Europian u forcuan stabilokracitë e autokracitë, edhe ato kryesisht ultrakonservatore e të djathta. Gjermania, asokohe stabile u përpoq të mos i toleronte shumë eksperimentet, duke u sjellë ashpër me Greqinë e majtistit Tsipras, gjë që edhe më shumë e përforcoi botërisht bindjen se e majta nuk do të tolerohej, por do të shtypej. U krijua përshtypja se, teksa largimi prej partive të qendrës qe bërë i domosdoshëm, drejtimi i duhur nuk është ai nga e majta. Konservatorët britanikë, të parët, e më pas edhe republikanët amerikanë, lëvizën edhe më djathtas. Britania doli nga Bashkimi Europian, përmes një referendumi populist që premtoi shumë ndryshime ekonomike por që tash, një dekadë më vonë, është e qartë se ka shkaktuar vetëm përkeqësim të gjendjes ekonomike e shoqërore. Amerikanët sollën në pushtet një miliarder të vogël, Donald Trumpin, me një retorikë antiglobaliste e antiemigracion. Në Itali e djathta ekstreme, me pak zbutje, erdhi në pushtet. Në Francë e djathta ekstreme, edhe kjo me pak zbutje e pak makiazh, duket tashmë si e destinuar për të fituar zgjedhjet e ardhshme presidenciale. E djathta jocentriste premton dhe realizon ndryshimin – kështu lexohen nëpër botë vendimet e paprecedenta të presidentit Trump, BREXIT-i i Boris Johnsonit, politikat social-konservatore të Orbanit ose të Kaczynskit. Qendra as nuk premton e as nuk realizon dot ndryshim. Kështu lexohet pavendosmëria karakteristike e Macronit, Scholzit, Trudeausë, Sunakut, Draghit. Ndërsa, e majta jocentriste premton vërtet, por nuk lejohet të realizojë, si i mjeri Tsipras. Nëse aktualitetit i bëhet një lexim i tillë, nuk është për t´u habitur që në shumë vende të kontinenteve europiane e amerikane po rritet e djathta ekstreme, gjë që u shkon përshtat edhe autokracive të fuqive që po ngrihen jashtë këtyre kontinenteve. U shkon përshtat, sepse u heq qafe moralizmat e bezdisshme për demokracinë dhe të drejtat e njeriut, por mbi të gjitha u shkon përshtat, sepse rritja e së djathtës jocentriste dhe ekstreme përkon me rritjen e mosmarrëveshjeve, tensionit social brenda shteteve, rritjen e përçarjeve nacionaliste që e dobësojnë arkitekturën ndërkombëtare të kontrolluar nga blloku amerikano-europian.
Mbështetësit e të djathtës nuk janë përbindësha, as njerëz të palogjikshëm e të pakuptueshëm. Ata janë më së shumti njerëz nga shtresa e mesme, në ankth prej rënies së standardit në jetët e tyre dhe rënies sociale në shtresën e ulët. Ekonomia e tyre personale e familjare rrezikohet nga teknologjitë e reja, nga largimi i prodhimit në vende të largëta, ku punëtorët paguhen shumë më pak, nga importi i prodhimeve shumë më të lira se ato vendore, nga importi i punëtorëve imigrantë që paguhen më pak për të bërë më shumë punë. Nuk është për t´u habitur që ndër ta mbizotërojnë pasione antiteknologjike të tipit të luditëve, mbizotëron besimi te proteksionizmi e tarifat dhe dëshira për një rikthim në kohën e merkantilizmit. Sidomos në Amerikë, atyre mund edhe t´u duket fort normale të përdoret fuqia ushtarake për të nxjerrë përfitime ekonomike, teksa u duken shpenzime të kota ato për soft-power. Shenja këto se dëshirojnë edhe një tjetër prapakthim historik prej neoimperializmit në imperializmin e vjetër. Teksa ndihen gjithnjë e më “të zëvendësueshëm”, ata përpiqen ta transferojnë “zëvendësueshmërinë” tek të tjerët, tek më të dobëtit, ku të parët në listë janë imigrantët, sidomos ata pa letra. Nëse transferimi i “zëvendësueshmërisë” tek imigrantët nuk mjafton për t´u dhënë sigurinë se tashmë janë “të pazëvendësueshëm”, të dytët në listë janë homoseksualët, pastaj gratë. Por, sot për sot shumëkush në ato shoqëri shpreson që lista të mos shkojë përtej të parëve. Që ankthi e frika të paqtohen, pra që jeta të ketë një shkallë jetueshmërie, duhet përkujdesje emocionale, e për këtë duhet familja. Por, familja e sotme është e përbërë nga njerëz me të drejta e me ambicie personale, sociale, ekonomike e profesionale, të cilët po ashtu janë duke kaluar nëpër të njëjtat rrjedha të ankthit e të pasigurisë. Si e tillë, ajo nuk ofron dot qëndrueshmëri përballë dallgëve të krizave, e as përkujdesje e rekuperim nga stresi psikik që ato shkaktojnë. Nga dëshira e fortë për forcimin e familjes, një pjesë e mbështetësve të së djathtës jocentriste përfundon te dëshira për kufizimin e të drejtave dhe ambicieve të pjesëtarëve të saj. Dashuria, siç dihet qëmoti, mund të kthehet edhe në burg.
Vërejtjet, bindjet e opinionet e djathtistëve jo rrallë bazohen në “common sense”. Çdo fëmijë ka të drejtë të ketë nënë e babë. Familja është një institucion i sprovuar për mijëra vite me radhë e që me sukses ka mbajtur mbi shpinë sisteme të ndryshme shoqërore, duke ofruar stabilitet e përkujdesje për njerëzit në masë të atillë që shteti s´do të mundej kurrë. Vërtet, familjet mund të kenë padrejtësi e pabarazi brenda, por cila bashkësi njerëzore nuk ka të tilla? Vetëm Zoti, thotë e djathta, mund të realizojë një drejtësi të kulluar. Në sferën njerëzore e kulluara nuk mund të arrihet, kështu që nuk ia vlen të rrezikohet një formë organizative si familja, tashmë e dëshmuar globalisht e historikisht për qëndrueshmërinë e saj, me forma të reja eksperimentuese, të cilat as nuk e dimë se si do të rezultojnë, e as nuk e dimë se sa do të jenë të pëlqyeshme e të qëndrueshme. Këto qëndrojnë. Por, a do ta kuptojnë vallë ata se dobësimi i familjes e ankthi ekonomik nuk vjen prej të drejtave të grave e të homoseksualëve, e as prej të drejtave të imigrantëve, por prej një modeli ekonomik që i grumbullon paratë në fare pak duar miliarderësh dhe e shndërron avancimin teknologjik në armë për ta e kundër shtresave popullore?
Çdo fëmijë ka të drejtë të ketë një nënë, por a ka midis nesh të atillë që nuk trajtohen si bij nënash? A nuk janë edhe imigrantët bij nënash? Pse të trajtohen ata si njerëz pa kërthizë? Pse disa rrugaçë e përdhunues amerikanë, si vëllezërit Tate, trajtohen në mënyrë të veçantë dhe nxirren pa gjyq prej burgut ku vuanin në Rumani, apo pse shpëtojnë nga dënimi dhe nxirren nga burgu për t´u dërguar në Rusi vrasësit, si Vadim Krasikov, teksa imigrantëve nga vendet e vogla u mbahet jeta pezull e mundet edhe t´i zhdukin pa nam e nishan? Pse vendeve të mëdha u dëgjohet me respekt kërkesa për të zgjeruar territoret e tyre në kurriz të vendeve të tjera, ndërsa vendeve të vogla u përqeshen liderët të cilët kërkojnë thjesht të mos u preket territori? Një gjë dihet nga historia – asnjë hegjemoni ndërkombëtare nuk ka mundur të ushtrohet pa një koncept të sundimit të drejtë dhe pikërisht koncepti i sistemuar i drejtësisë ka prodhuar stabilitet qysh prej perandorive të lashta e deri sot. Tash për tash, e djathta ekstreme po duket indiferente ndaj kësaj detyre, indiferente ndaj kontradiktave e padrejtësive. Si e tillë, ajo nuk mund të jetë stabile e nuk mund të prodhojë stabilitet. Mbase, misioni i saj historik është pikërisht ky, sipas konceptit tashmë të famshëm marksist po edhe schumpeterian të “shkatërrimit kreativ”.
