Nga Gzim Rushiti, PhD
HYRJE
Shumë komentues e shohin diplomacinë si mjet për aleatët për të bashkëpunuar dhe për kundërshtarët për të zgjidhur konfliktet pa forcë.
Prje vitit 2003 kohë në të cilën në pushtet në Turqi erdhi Patia për Drejtësi dhe Zhvillim, diplomacia turke ka lëvizur nga doktrina konservatore ose realpolitika në politikën e jashtme e cila bazet në sovranitetin dhe sigurin si përparësi, doktrina e bilancit të pushtetit, përdorimi i forcës ushtarake në një politikë më liberale e cila mbështetet tek tregtia, përfshirë mallrat kulturore si de i jep përparësi negociatave me të gjithë fqinjët për të përmbushur objektivat e “politikës së zeros problemeve me fqinjët tanë”, si dhe në përdorimin e afërsisë kulturore dhe fetare me vvende të caktuara për të rritur tregtinë dhe ndikimin.
Rasti i Turqisë paraqet një rast interesant sepse doktrina e realpolitikës në Turqi u zbatu për dekada nga politkanët dhe diplomatët që merren me diplomacinë, politkën e jashtme dhe me marrëdhëniet ndërkombëtare të Turqisë.
Për një periudhë të gjatë kohore e cila shkon thellë në histori, Turqia ka qenë dhe mbetet një nga lojtarët më të rëndësishëm në rajonin e Ballkanit Perëndimor. Fillimisht prezenca e Turqisë në rajonin e Ballkanit Perëndimor haset si pushtues, pastaj si ndërmjetës i stabilizimit rajonal gjatë luftës së fundit, dhe kohët e fundit si fuqia ekonomike dhe investitor në rajonin e Ballkanit Perëndimor.
.
1. BALLKANI PERËNDIMOR NË POLITIKËN E JASHTME TË TURQISË
Për ta kuptuar peshën dhe rëndësinë e diplomacisë turke për rajonin e Ballkanit duhet që paraprakisht të kemi disa njohuri themelore. Turqia është vendi më i madh me popullsi në Ballkan me rreth 82.5 milion banorë, ndërsa sipas parashikimeve pritet që deri në vitin 2040 të kalojë shifrën mbi 100 milion. Republika e Turqisë është anëtar i G-20, pra është brenda njëzet ekonomive më të fuqishme botërore. Gjithashtu, Turqia është ekonomia më e madhe dhe më moderne në tërë botën muslimane nga Azia në Afrikë e deri në Ballkan. Në aspektin ushtarak, sipas revistës “Ceoëorld”, botim i vitit 2018, ushtria turke u llogarit si e teta nën botë. Pozita e volitshme gjeografike, si hapësirë ndërmjet Evropës, Lindjes së Mesme dhe Rusisë ia shton asaj rëndësinë strategjike akoma më shumë.[1]
Në doktrinën e re turke që rrjedhë nga AKP –ja, përv* interesave të mëdha në Azinë Qendrore, Kaukaz,, apo Afrikë, edhe rajoni i Ballkanit Perëndimor shfaqet gjithashtu si një territor me rëndësi parimore. Duke pasur parasysh që ky territor ka qenë për pesë shekuj me rradhë pjesë e Perandorisë Osmane, trashëguee e drejtpërdrejt e së cilës është Turqia, autoritetet turke kanë shtuar në masë të madhe përpjekjet që të rrisin përsëri ndikimin e tyre. Lidhjet kulturore, fetare por edhe historike shërbejnë aktualisht si një pikënisje në dobi të thellimit dhe nxitjes së basjkëpunimit në shumë drejtime. Pra, shtetet si Bosnjë dhe hercegovina, Kosova, Maqedonia dhe Shqipëria zënë tashmë një vend me rëndësi të ve*antë strategjike në politikën e jashtme turke e cila këmbëngulë të zhvilloj mardhënie të mira kryesisht në fushën e diplomacisë, kulturës, fesë, tregtisë dhe ekonomisë.
Përballë vendeve të Ballkanit Perëndimor shteti turk zbaton një politkë që synon të tejkaloj problemet etnike në mënyrë që të arrihet një paqe dhe mirëbesim afatgjatë në mes të këtyre të fundit.[2]
Nëse përpiqemi të shohim pozitën gjeografike të Ballkanit, do të vërejmë se pozicioni rajonal dhe global ku kalojnë rrugët tokësore dhe detare, shpeshherë është kthyer në arenë lufte nga ana e fuqive botërore dhe europiane, për të kontrolluar këtë bosht strategjik global, dhe si pikë ku mund të vëzhgohet dhe dominohet një pjesë e mirë e Lindjes së Afërt. Deti Adriatik, Jon, ngushtica e Bosforit, e Dardaneleve, lumejtë navigues Sava, Danubi dhe Morava kanë bërë që rajoni historikisht të fitojë rëndësi strategjike dhe të bëhet tërheqës për gjatë shekujeve për perandoritë dhe fuqitë e mëdha.
Kështu, duke e parë rajonin dhe sistemin ndërkombëtar nga këto të dhëna historike dhe gjeografike, dyshoj se shtetet e brishta të botës post-komuniste do të mund aq lehtë t’i keqësojnë marrëdhëinet me Ankaranë dhe të rishikojnë zgjidhje tjera strategjike. Zgjerimi turk drejt veri- perëndimit është duke u bërë ashtu njëjtë si shekuj më parë kur osmanët pushtuan zonën. Aktualisht këtë politikë zgjeruese që e ka nisur Ankaraja, ka të ngërthyer në vete elementë të “diplomacisë së butë” apo të politikës së quajtur “zero probleme me fqinjët”. Pra nuk kemi të bëjmë me vërshim klasik të këmbësorisë turke drejt Ballkanit. Në Ballkan, edhe përkundër problemeve me të cilët ballafaqohen këto shtete të dobëta, Turqia tani e ka më lehtë të veprojë në vakumin e ri gjeopolitik. Sipas ekspertëve, Turqia që nga viti 1992 është duke zbatuar politikë të jashtme selektive me të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimor. Nga pikëpamja e rolit turk në organizatat ndërkombëtare që janë marrë me krizën ballkanike, është parë se Ankaraja i ka përkrahur të gjitha planet ndërkombëtare për paqë dhe stabilitet dhe ka qenë shumë vështirë për Turqinë t’i refuzojë apo kundërshtojë nismat amerikane. Turqia në mënyrë sistematike ka bërë që diplomacia e sajë të veprojë në bazë të principeve dhe rregullave të ligjit ndërkombëtar. Në vitin 1994, Turqia e përkrahu planin e NATO-s për ish- Jugosllavinë vetëm nga pikëpamja logjistike dhe refuzoi që të merrte pjesë në ndonjë sulm ushtarak të asaj kohe. Pas vitit 2002 me ardhjen në pushtet të forcave politike që kishin për qëllim reformimin e sistemit politik turk, është parë një strategji tjetër se si të arrihet deri tek avancimi i interesave të Ankarasë në gadishull. Në këtë kontekst disa analistë thonë se AKP e Erdoganit dhe Gjylit mund ta çojë shoqërinë turke drejt radikalizimit dhe të marrë përmasa të habisë rajonale. Por kur është çështja e politikës së jashtme turke të fillim shekullit të XXI, këtu vërehet një diplomaci më aktive drejt Ballkanit, me zgjidhje të përcaktuara qartë. Kështu me Serbinë dhe Maqedoninë ka një politikë të ngjajshme, ndërsa i ka futur në një bllok Shqipërinë, Kosovën dhe Bosnjën.[3]
Diplomacia turke për rajonin e Ballkanit, bart elementet e rëndësisë historike, gjeografike dhe demografike. Ajo që fuqizon edhe më shumë këtë argument është e kaluara kulturore, trashëgimore dhe historike që ndihet akoma në shumë vende ballkanike, e ruajtur nga periudha e administrimit osman. Viti 2023 shënon 100 vjetorin e rënies së Perandorisë Osmane, nga Ballkani deri në Turqinë e sotme, kur edhe themelohet Republika modern e Turqisë. Njqëqindvjetori i kësaj rënie për shumë perandori është një rikujtim i zakonshëm historic, ndërsa për Ballkanin dhe diplomacinë turke, ky është një fillim i së drejtës juridike ndërkombëtare mbi të ardhmen e Ballkanit, ve*anërisht asaj kulturore dhe komunitetit musliman në rajon. Përmbushja objective e një rivlerësimi historic, juridik dhe diplomatic mbi pozicionin e ardhshëm turk në Ballkan, gjithsese varet nga vullneti politik i partnerëve strategjik, si* janë SHBA –të dhe BE –ja. Kjo e drejtë e Turqisë mbi ri-interpretimin e mundshëm juridik të “Traktatit të Lozanës”, bazohet edhe në pjesën e V –të, Seksioni II të Traktatit dhe Seksionin III të Dispozitave të Përgjithshme.[4]
Si një fuqi rajonale në zhvillim, fuqia e butë dhe diplomacia publike e Turqisë po tërheqin vëmendjen e akademisë vitet e fundit. Një nga elementët kryesorë të fuqisë së butë turke dhe diplomacisë publike janë diplomacia fetare e drejtuar nga Diyanet, sot një nga institucionet më të forta fetare në botën sunite, diplomacia e shkëmbimit të studentëve e drejtuar nga Turkiye Burslari dhe një diplomaci shumë e gjallë e qytetit e drejtuar nga bashki të ndryshme dhe sindikata komunale, ndër të cilat më i shquari është Unioni i Komunave të Botës Turke. Për shekuj gadishulli Ballkanik ishte një zonë me interes për Perandorinë Osmane dhe më vonë për Turqinë. Rajoni i shërben Turqisë si e vetmja portë për në Evropë. Pas një pushimi gjatë Luftës së Ftohtë, angazhimi aktiv i Turqisë në rajon është rikthyer. Sot mund të thuhet se Turqia është kthyer në rajon. Është fuqia e butë që ka qenë mjeti kryesor i ndikimit të Ankarasë në rajon dhe diplomacia publike qëndron në thelbin e kësaj fuqie të butë. Institucionet e diplomacisë publike po shërbejnë si fytyra e dukshme e politikave, ambicieve, synimeve dhe vizionit të Turqisë në rajon. Për këtë arsye, analiza e diplomacisë publike turke ofron një pasqyrë të qartë se cilat janë synimet dhe potencialet e Turqisë në Ballkan.[5]
2. MARRËDHËNIET E TURQISË ME BOSNJË DHE HERCEGOVINËN
Qeveria turke e njohu Bosnjën dhe Hercegovinën më 6 shkurt 1992 si shtet të pavarur edhe para se Bosnja të mbante referendumin e saj të pavarësisë më 29 shkurt 1992. Turqia ishte e para që kuptoi luftën e mundshme midis serbëve dhe boshnjakëve në vend. Brenda pak javësh, Turqia mbajti një takim me Organizatën e Konferencës Islamike tani, anëtare të Organizatës së Bashkëpunimit Islamik më 17-18 qershor 1992 në Stamboll që i kërkoi OKB-së të ndërhynte në Bosnje.[6]
Nën qeverinë e AKP-së, politika e jashtme e Turqisë ndaj Ballkanit Perëndimor, dhe veçanërisht Bosnjë Hercegovinës, ka bërë që shumë analistë të dyshojnë se ajo zotëron objektiva neo-perandorake ose të ashtuquajtura neo-otomane. Këto dyshime janë shtuar nga deklaratat e përsëritura të ish-kryeministrit Davutoglu dhe presidentit aktual Erdoğan se historia dhe identiteti fetar i përbashkët i turqve dhe myslimanëve të Ballkanit Perëndimor përbën bazën e marrëdhënieve turko-ballkanike dhe të një të ardhmeje të përbashkët. Ekzaminimi kritik i qëndrimeve të Ankarasë zyrtare ndaj Ballkanit Perëndimor në përgjithësi, dhe veçanërisht ndaj Bosnjës dhe Hercegovinës, identifikon katër faza të dallueshme në të cilat apelet kulturore, historike dhe fetare u shndërruan në grupin e politikave të jashtme dalluese. Këto politika janë formuar gjithashtu nga ndjekjet pragmatike të ndikimit rajonal, efektet e transformimeve të brendshme (turke) dhe së fundmi nga politikat ad hoc të Presidentit Erdogan.[7]
Historikisht, marrëdhëniet e Turqisë me Bosnje Hercegovinën kanë mbetur shumë të përzemërta dhe miqësore. Politika e jashtme e Turqisë nën Presidentin Erdogan ka marrë një rrugë të re të re, pasi vendi ka pohuar në mënyrë progresive ndikimin e tij në rajonin e Ballkanit duke përfituar nga marrëdhëniet e përbashkëta historike dhe kulturore. Investimi në zhvillimet e infrastrukturës dhe sektorët arsimorë të rajonit të Ballkanit nën diplomacinë kulturore e ka ndihmuar Turqinë të ndërtojë imazhin e saj të butë. Kompanitë turke po investojnë në mënyrë aktive në sektorë dhe industri të ndryshme të Bosnjë Hercegovinës, duke përfshirë telekomunikacionin, energjinë, transportin, shëndetin, turizmin, ndërtimin dhe bankat, etj. Historia e përbashkët, afërsia gjeografike dhe rëndësia ekonomike në zgjerim të Turqisë, të gjithë këta faktorë kanë rezultuar në rritjen e investimeve turke në Bosnje dhe Hercegovinë. Turqia po përpiqet gjithashtu të promovojë bashkëpunimin tregtar rajonal përveç marrëveshjeve dypalëshe tregtare si krijimi i një mekanizmi të diskutimit ekonomik trepalësh midis Turqisë, Bosnjë-Hercegovinës dhe Serbisë.[8]
Marrëdhëniet midis Turqisë dhe Bosnje Hercegovinës shfaqin një prani të fortë në fushën politike, sociale dhe kulturore. Vendi ynë përfaqëson Organizatën e Bashkëpunimit Islamik në Bordin Drejtues të Këshillit për Zbatimin e Paqes, i krijuar me qëllim që të mobilizojë mbështetjen e komunitetit ndërkombëtar për rendin politik të Bosnjë Hercegovinës, të përcaktuar nga Marrëveshja e Paqes e Dejtonit. Përveç mbështetjes për sovranitetin, integritetin territorial dhe strukturën multietnike të Bosnjë Hercegovinës, Turqia përpiqet për përmirësimin e zhvillimit ekonomik të BiH, ndjek nga afër procesin e reformave në BiH, kontribuon në hapat e ndërmarrë përpara dhe i jep mbështetje të fortë Bosnjë Hercegovinës në përpjekjet e saj për të përfunduar integrimin me institucionet evropiane dhe euroatlantike (BE dhe NATO) sa më shpejt të jetë e mundur. Në kuadër të pjesëmarrjes në operacionet ndërkombëtare të paqes, vendi ynë i ofron mbështetje ushtarake edhe operacionit EUFOR-ALTHEA, i cili është një forcë paqeruajtëse e BE-së në BeH që zhvillon aktivitete të përbashkëta me NATO-n. Në këtë kuadër, misioni turk përbën grupin e dytë më të madh në kuadër të operacionit në fjalë. Marrëdhëniet e shkëlqyera midis Turqisë dhe BiH janë përforcuar me vizita intensive të ndërsjella të nivelit të lartë. Për më tepër, mekanizmat trepalësh Turqi-Bosnjë Hercegovinë-Serbi dhe Turqi-Bosnjë Hercegovinë-Kroaci përbëjnë elementë të rëndësishëm të bashkëpunimit tonë.
E vetëdijshme se zhvillimi dhe stabiliteti në Ballkan duhet të ecin paralelisht me zhvillimin ekonomik, Turqia i kushton rëndësi të madhe përmirësimit të mëtejshëm të marrëdhënieve dypalëshe ekonomike dhe tregtare me Bosnjë Hercegovinën. Ekziston një vullnet për të çuar përpara marrëdhëniet e përmendura në forcimin e kuadrit ligjor dhe kontakteve të përfaqësuesve të sektorit real të të dy vendeve. Përveç kësaj, Turqia mbështet Bosnjë Hercegovinën në përpjekjet e saj për të përdorur burimet e veta dhe për të ndërmarrë hapa për të krijuar vende pune.[9]
3. MARRËDHËNIET E TURQISË ME SERBINË
Pas fitores së vitit 1389 kundër koalicionit të ushtrive balkanike në Kosovë, të cilit i printe cari serb Llazar Hrebelanoviqi, në Ballkan filloi dominimi i osmanëve dhe me pushtimin e Beogradit në vitin 1521 nga Sulejmani i Madhërishëm u forcua sundimi i osmanëve, i cili vazhdoi deri në shekullin e 19-të. Midis fundit të Perandorisë Osmane në vitet 1923 dhe 1980, kishte vetëm marrëdhënie formale midis Turqisë dhe Jugosllavisë. Në vitin 1953, Turqia, Greqia dhe Jugosllavia madje nënshkruan një “Marrëveshje miqësie dhe bashkëpunimi” të quajtur më vonë Pakti Ballkanik. Që nga fillimi i trazirave jugosllave në fund të viteve 1980, fuqitë e mëdha si SHBA, Rusia, Evropa dhe disa vende myslimane si Turqia, Arabia Saudite, Malajzia janë përfshirë në ngjarjet në terren. Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, Partia pë r Drejtë si dhe Zhvillim i kushtoi vëmendje përmirësimit të marrëdhënieve me Serbinë pasi partitë demokratike fituan pushtetin në tetor 2000 në Serbi. Me korrelacionin e përpjekjeve për të zgjeruar lidhjet e Turqisë në zonat ku Turqia kishte lidhje të forta historike dhe kulturore si rezultat i politikës së re të jashtme aktive të Turqisë, e cila i jep përparësi fuqisë së butë, Serbia është bërë një nga vendet më të rëndësishme për sa i përket pozicionit dhe potencialit të saj të rëndësishëm gjeopolitik në Ballkan. Prandaj, Turqia ka filluar të investojë në fuqinë e butë duke përdorur diplomacinë e saj publike në Serbi për të përmirësuar marrëdhëniet turko-serbe.[10]
Marrëdhëniet midis Turqisë dhe Serbisë janë ndikuar shumë ngushtë në 20 vitet e fundit nga zhvillimet negative në rajonin e ish-Jugosllavisë. Në të kaluarën, megjithëse Turqia zhvilloi një politikë të kujdesshme dhe tentative në çështjet në lidhje me Serbinë dhe shfaqi dëshirë për të ruajtur marrëdhëniet e saj me Beogradin, konfliktet në Bosnje midis viteve 1992 dhe 1995 dhe në Kosovë në 1999 kanë ndikuar negativisht në marrëdhëniet Ankara-Beograd. Serbët besojnë se gjatë viteve 1990 Turqia qëndroi në anën e kundërshtarëve të Serbisë.
Megjithatë, lidhjet dypalëshe midis Turqisë dhe Serbisë filluan të përmirësoheshin kur forcat demokratike u zgjodhën në qeveri në Serbi në tetor 2000. Pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës më 17 shkurt 2008, marrëdhëniet Turqi-Serbi u përkeqësuan përsëri pasi Turqia u bë një nga vendet e para që njohin pavarësinë e Kosovës. Sipas ish-ambasadores së Turqisë në Beograd, Suha Umar, Kosova nuk ishte e vetmja arsye pse marrëdhëniet u ndërlikuan përsëri. Marrëdhëniet dypalëshe u përkeqësuan sërish për shkak të mungesës së bazës së përbashkët, paragjykimeve ndaj Turqisë dhe manipulimeve të jashtme.
Megjithatë, që nga viti 2009, Ankaraja dhe Beogradi kanë ndërmarrë hapa të vendosur për të përmirësuar lidhjet dypalëshe. Zyrtarët turq përdorin çdo rast për të nënvizuar se i shohin Turqinë dhe Serbinë si fqinjë, pavarësisht mungesës së një kufiri të përbashkët. Ankaraja e sheh Serbinë, vendndodhja e së cilës i siguron Turqisë rrugën më të shpejtë për të arritur në Evropë, si vendin kyç për paqen dhe stabilitetin në Ballkan. Nga këndvështrimi i Serbisë, Turqia është qendrore për zhvillimin e disa projekteve të infrastrukturës.[11]
Marrëdhëniet midis Turqisë dhe Serbisë kanë marrë vrull vitet e fundit me objektiv kryesor partneritetin strategjik mes dy vendeve. Së fundmi, qëllimet kryesore në marrëdhëniet dypalëshe, përfshinë Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë, Marrëveshjen për Bashkëpunim Infrastrukturor, si dhe heqjen e ndërsjellë të vizave, të cilat janë finalizuar me sukses. Kuadri ligjor për marrëdhëniet ekonomike dypalëshe përbëhet nga një sërë marrëveshjesh midis Turqisë dhe Serbisë, duke përfshirë Marrëveshjen për Bashkëpunimin Ekonomik (2009), Marrëveshjen Dypalëshe për Nxitjen dhe Mbrojtjen e Investimeve (2001), Trajtimi për Parandalimin e Taksimit të Dyfishtë (2005) dhe Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë (2009). Në kuadër të Marrëveshjes për Bashkëpunim Ekonomik, me qëllim të vlerësimit dhe lehtësimit të zhvillimit në marrëdhëniet dypalëshe ekonomike, takimet e Komisionit të Përbashkët Ekonomik Turko-Serb zhvillohen në mënyrë alternative në Ankara dhe Beograd dhe ku marrin pjesë institucionet publike si nga Turqia ashtu edhe nga Serbia.[12]
4. MARRËDHËNIET E TURQISË ME MALIN E ZI
Zhvillimi i dy dekadave të fundit në Turqi, përfaqësoi një ndryshim thelbësor në zhvillimin e saj social dhe ekonomik Ashtu si Turqia shihej si një urë lidhëse midis Evropës dhe Azisë, si dhe botës së krishterë dhe myslimane për Perëndimin. Ballkani Perëndimor shihet sot si një urë lidhëse mes Turqisë dhe Bashkimit Evropian. Në politikën e jashtme të Turqisë së Re, bazuar në Vizionin Strategjik të Turqisë 2023, ka mbetur në fuqi një lundrim kyç dhe synimi për anëtarësimin e Turqisë në Bashkimin Evropian, por këtë herë në bashkëpunim me hapësirën e sapokrijuar gjeopolitike të Ballkanit Perëndimor. Turqia dhe Mali i Zi kanë një orientim të përbashkët të politikës së jashtme në lidhje me zhvillimin e marrëdhënieve dhe bashkëpunimit më të mirë fqinjësor, i cili është shumë i rëndësishëm për stabilitetin rajonal. Stabiliteti në Ballkan, veçanërisht në Ballkanin Perëndimor, është i domosdoshëm i lidhur me integrimet e rajonit në BE dhe NATO. Duke pasur parasysh lidhjet historike, kulturore dhe gjeografike të pjesës tjetër të rajoneve me Turqinë, është shumë e rëndësishme që marrëdhëniet midis Turqisë dhe shteteve të Ballkanit të ndodhin përmes mekanizmave të krijuar tashmë të bashkëpunimit në kuadër të integrimit evropian dhe euroatlantik. Pa stabilitetin e Turqisë, nuk ka stabilitet në Evropë dhe as në rajonin e Ballkanit.[13]
4.1 MARRËDHËNIET DIPLOMATIKE TË TURQISË ME MALIN E ZI
Mali i Zi dhe Republika e Turqisë ruajnë marrëdhënie tradicionalisht miqësore, me gatishmëri të shprehur reciprokisht për zhvillimin e vazhdueshëm të bashkëpunimit të përgjithshëm dypalësh.
Republika e Turqisë e njohu pavarësinë e Malit të Zi më 12 qershor 2006. Mali i Zi dhe Republika e Turqisë vendosën marrëdhënie diplomatike më 3 korrik 2006.
Më 21 mars 2019, qeveria e Malit të Zi miratoi vendimin për hapjen e Konsullatës së Përgjithshme në Stamboll, e cila zyrtarisht filloi të funksinojë në fund të vitit 2019.[14]
4.2 BASHKËPUNIMI EKONOMIK MIDIS TURQISË DHE MALIT TË ZI
Marrëdhëniet mes Malit të Zi dhe Republikës së Turqisë, në një histori të gjatë, të pasur dhe kuptimplotë, janë të jashtëzakonshme sot dhe kanë arritur kulmin e tyre historik.
Por ka hapësirë të gjerë për forcimin e mëtejshëm të bashkëpunimit në fushën e ekonomisë, ndërtregtisë, turizmit, infrastrukturës dhe shkëmbimeve ndërparlamentare dhe paralajmëruan intensifikimin e aktiviteteve që do t’i japin shtysë shtesë këtyre proceseve.[15]
Në vitin 2022, shkëmbimi tregtar midis Malit të Zi dhe Turqisë arriti në 186,1 milionë euro, importi ishte 170,3 milionë euro, ndërsa eksporti 15,8 milionë euro, që është 10,5% më shumë krahasuar me vitin 2021.
Në pesë vitet e fundit, duke përfunduar në dhjetor 2022, investimet e huaja direkte nga Turqia arritën në 173,71 milionë euro.
Sipas të dhënave zyrtare, shumica e kompanive të huaja në Mal të Zi janë në pronësi të shtetasve turq, 3772 kompani turke, 25,7% e numrit të përgjithshëm të subjekteve afariste me pronësi të huaj. Turqia u rendit e dyta për sa i përket numrit të kompanive me pronë si të huaj të themeluara në Mal të Zi në vitin 2022.
Në vitin 2022 Malin e Zi e kanë vizituar 43.536 turistë nga Turqia, 66% më shumë krahasuar me vitin 2021 dhe 8,8% më shumë krahasuar me vitin rekord 2019. Ata kanë arritur 193,391 natë , pra 71,41 më shumë krahasuar me 2021, dhe 201% më shumë krahasuar me 2021. Mesatarisht kanë që ndruar 4,4 ditë dhe në totalin e fjetjeve jashtë vendit kanë realizuar 1,62%.[16]
5. MARRËDHËNIET E TURQISË ME KOSOVËN
Një politikë e rëndësishme turke në Ballkan nën udhëheqjen e AKP-së ishte njohja diplomatike e Kosovës vetëm një ditë pas shpalljes së pavarësisë së saj nga autoritetet kosovare. Para së gjithash, duhet theksuar se njohja turke e Kosovës nuk përfaqësonte një ndryshim rrënjësor në politikën e jashtme turke, por një vazhdimësi. Pritja e Turgut Özal për Ibrahim Rugovën, liderin e shqiptarëve të Kosovës, në vitin 1992, si dhe debatet parlamentare në vitet 1990, tregojnë se Turqia e kishte simpatizuar kauzën e shqiptarëve të Kosovës që në fillim. Së dyti, Turqia ishte e vetëdijshme për faktin se procesi i pavarësisë së Kosovës ishte i pakthyeshëm dhe se nuk kishte asnjë perspektivë për kthimin e Kosovës në sovranitetin serb. Një ndryshim stilistik është se Ministria e Jashtme turke pushoi së theksuari integritetin territorial jugosllav në vitet 2000. Turqia madje ndërmori hapa për të promovuar pranimin e Planit të Ahtisaarit që favorizon pavarësinë e Kosovës nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së në vitin 2007.[17]
Pas pavarësimit të Republikës së Kosovës, marrëdhëniet e saj me Republikën e Turqisë kanë shënuar një zhvillim të konsiderueshëm. Këto marrëdhënie kanë qenë gjithëpërfshirëse, duke u shtrirë në dimensione politke, ekonomike, ushtarake, shëndetësore, arsimore, kulturore etj.
Marrëdhëniet politike në mes të Republikës së Kosovës dhe Republikës së Turqisë ndikohen nga faktorë të shumtë, të natyrës gjeopolitike, ekonomike dhe socio-hustorike.[18]
Ka vite që po rritet influenca e Turqisë në Ballkan dhe në veçanti në Kosovë. Presidenti turk duket se ka nostagji nga koha e Perandorisë Osmane dhe në shumë raste flet hapur për dëshirën e tij që sa me tepër të jetë i pranishëm në këtë pjesë të Ballkanit. Doktrina turke për ndikim në Ballkanin Perëndimor ka për qëllim faktorizimin e saj duke i përdorur lidhjet dhe trashëgiminë nga Perandoria Osmane.
Diplomacia e jashtme turke në Kosovë ndikimin e saj është përpjekur që ta shtrijë nëpërmjet ndërmjetësimit të konflikteve, në rastin konkret duke u munduar që t’i përafroj qëndrimet si një lloj ndërlidhësi ndërmjet Presidentit të Kosovës dhe atij të Serbisë.
Dimension tjetër i diplomacisë turke është edhe shtrirja e ndikimit në disa sfera të rëndësishme në të cilat lidhen drejtpërdrejtë më sigurinë, arsimin, religjionin, kulturën dhe ekonominë. Turqia e ka shtrirë ndikimin e vet në pesë sfera kryesore në të cilat ka një kontroll mjaftë të gjerë.
Së fundmi i gjithë ky aktivitet diplomatik i cili është rritur në mënyrë graduale nëpërmjet diplomacisë turke është shpërndarë dhe mbështetur vazhdimisht nëpërmjet mediave qoftë radio apo televizionit.[19]
Kosova aktualist është një partner i rëndëishëm tregtar për Turqi midis vendeve të Evropës Juglindore. Për të plotësuar kuadrin ligjor të marrëdhënieve dypalëshe tregtare dhe ekonomike, Turqia dhe Kosova kanë nënshkruar Marrëveshje për Tregti të Lirë ( 2013 ), Marrëveshje për eliminimin e tatimeve të dyfishta ( 2010 ). Marrëveshjen e Bashkëpunimit Ekonomik ( 2009 ) dhe Marrëveshjen bolaterale për Promovimin dhe Mbrojtjen e Investimeve ( 2006 ).
Në fushën e bashkëpunimit arsimor janë nënshkruar Protokolli i Bashkëpunimit në fushën e arsimit ( 2010 ) dhe Protokolli i Bashkëpunimit ndërmjet Ministrisë së Arsimit, Shkencës dhe Teknologjisë të Republikës së Kosovës dhe Këshillit të Kërkimit Shkencor dhe Teknologjik të Republikës së Turqisë TÜBITAK ( 2014 ).[20]
6. MARRËDHËNIET E TURQISË ME SHQIPËRINË
Marrëdhëniet dypalëshe midis Turqisë dhe Shqipërisë kanë nisur kryesisht me fillimin e bashkëpunimit në çështjet ekonomike dhe ushtarake. Zyrtarë të nivelit të lartë bënë disa vizita reciproke gjatë viteve 1990. Gjatë kësaj vizite shkëmbimi i mendimeve dhe marrëveshjet për disa çështje specifike forcuan marrëdhëniet e këtyre dy shteteve. Presidenti Demirel bëri një vizitë zyrtare në Shqipëri dhe Maqedoni në vitin 1999 për të diskutuar veçanërisht për çështjen e Kosovës, stabilitetin në Shqipëri dhe situatën e refugjatëve. Një vit më pas Demireli vizitoi sërish Tiranën për të biseduar për çështjen e Kosovës dhe disa çështje të tjera rajonale dhe ndërkombëtare lidhur me interesat e Turqisë dhe Shqipërisë. Në vitin 2000 kryeministri shqiptar Ilir Meta vizitoi Ankaranë për të kërkuar avancimin e bashkëpunimit ekonomik mes dy vendeve. Lidhur me bashkëpunimin në fushën ushtarake në vitin 2000 Shqipëria dhe Turqia së bashku me Azerbajxhanin, Bullgarinë, Gjeorgjinë, Ukrainën dhe Kazakistanin realizuan një operacion taktik ushtarak me emrin Peaceful Star-2000 në Shtabin e Akademisë Ushtarake. Nga frekuenca e vizitave të zyrtarëve të nivelit të lartë është evidente se marrëdhëniet dypalëshe të Turqisë dhe Shqipërisë u zhvilluan fuqishëm gjatë viteve 1990.[21]
Karakteristika e përgjithshme e marrëdhënieve dypalëshe midis Turqisë dhe Shqipërisë është miqësia, besimi dhe solidariteti i ndërsjellë. Vizita dhe kontakte të suksesshme të nivelit të lartë dhe teknik, kryhen në baza periodike ndërmjet dy vendeve.
Numri i konsiderueshëm i shtetasve turq me origjinë shqiptare që jetojnë në Turqi dhe i shqiptarëve që zgjodhën të qëndrojnë në Turqi për shkak të arsimit, shëndetit dhe punësimit ose martesës dhe përmasat në rritje të komunitetit turk që vendosen në Shqipëri, qoftë si punëdhënës apo profesionistë, forcojnë potencialin e bashkëpunimit. të dy vendeve.
Turqia e konsideron Shqipërinë si një vend të rëndësishëm strategjik për vendosjen e paqes dhe stabilitetit të qëndrueshëm në Ballkan dhe mbështet integrimin e saj me institucionet evropiane dhe euroatlantike. Në vitin 2013, Turqia u shpall “partner strategjik” nga Shqipëria. Bashkëpunimi në fushën e mbrojtjes përbën një dimension të fortë të marrëdhënieve dypalëshe turko-shqiptare. Ekipet e caktuara nga Forcat e Armatosura Turke kanë trajnuar Forcat e Armatosura Shqiptare dhe i kanë mbështetur ato në aspektin logjistik dhe modernizues.
Turqia është një nga partnerët më të mëdhenj tregtarë të Shqipërisë. Marrëveshja Dypalëshe e Tregtisë së Lirë (në fuqi: 2008) ofron një mjedis të përshtatshëm për të çuar më tej tregtinë dypalëshe. Për zgjerimin e fushëveprimit të kësaj Marrëveshjeje është ende duke u punuar.
Disa nga investimet kryesore turke në Shqipëri janë si më poshtë:
– Ndërtimi dhe ndërtimi: LİMAK, Aydıner (ndërtimi i digës)
– Energjia: Aydıner/Ayen Energy, Kürüm Holding
– Telekomunikacioni: Çalık Holding (Albtelecom)
– Banka: Çalık Holding (BKT )
– Industria e hekurit dhe çelikut: Kürüm Holding
– Shëndeti: Spitali Medivia
– Administrata Portuale: Kürüm Holding
– Minierat: Kürüm Holding, Beralb
– Prodhimi: TurTekstil
– Edukimi:
Fondacioni Stamboll (Shkodër)
– Transporti: Çağatay Logistics
-Makineri: FMT Group
Midis Turqisë dhe Shqipërisë janë 12 qytete simotra.[22]
7. MARRËDHËNIET E TURQISË ME REPUBLIKËN E MAQEDONISË SË VERIUT
Ballkani, veçanërisht Republika e Maqedonisë, si për nga perspektiva historike dhe kushtet gjeopolitike bashkëkohore, është një nga zonat për të cilat Republika e Turqisë shfaq interes të veçantë. Turqia po udhëheq politikën e “rimarrjes” të territoreve që ishin nën pushtimin e ish-Perandorisë Osmane.
Në planin ekonomik, veçohen më shumë investime kapitale të Turqisë në Maqedoni, duke përfshirë ndërtimin e Aeroportit Aleksandri i Madh – Shkup, rrokaqiejt “Dzhevahir Holding” në Shkup, deri në ndërtimin e konviktit të zakonshëm studentor në Shtip, për akomodimin e studentëve turq.
Në nivel kulturor, pasqyrimi i plotë i serialeve turke të filmave, prania e “Agjencisë Turke të Bashkëpunimit dhe Koordinimit” (TIKA) po operojnë në më shumë se 100 vende në 3 kontinente, aktivitete të organizuara të më shumë se 30 OJQ-ve turke në Republikën e Maqedonisë të organizuar bashkërisht nën ombrellën e “Bashkimit të OJQ-ve turke në Maqedoni (MATÜSİTEB)”, dhe veprojnë në shumë sfera të jetës shoqërore: përmes arsimit dhe sportit deri te feja, duke arritur qëllime të ndryshme që janë në interes të shtetit dhe kombit turk. Në plan politik, përmes partive turke në Republikën e Maqedonisë, target grup është popullsia e turke e cila numëron rreth 3.9% të popullsisë së përgjithshme.[23]
Më 6 shkurt 1992, kur Kuvendi i Republikës së Maqedonisë ende nuk kishte miratuar as flamurin kombëtar dhe as himnin kombëtar, Republika e Maqedonisë u njoh si shtet i pavarur nga Republika e Turqisë, e cila në të njëjtën kohë I njohu ish Republikat jugosllave – Slloveninë, Kroacina, Bosnjë dhe Hercegovinën.
Marrëdhëniet diplomatike ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Turqisë u vendosën në gusht të vitit 1992. Protokolli për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike u nënshkrua më 26 gusht 1992 në Londër nga ministrat e Punëve të Jashtme të Republikës së Maqedonisë dhe të Republikës së Turqisë, dr. Denko Maleski dhe Hikmet Çetin.
Më 20 tetor 1992, Qeveria e Republikës së Maqedonisë miratoi Vendim për vendosjen e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Maqedonisë dhe Turqisë në nivel të ambasadave. Pas këtij vendimi, më 6 maj 1993, Turqia hapi ambasadën e parë në Shkup. Më 7 maj 1993, Presidenti i Republikës së Maqedonisë Kiro Gligorov pranoi letrat kredenciale nga ambasadorja turke Suha Nojan, e cila në fakt është ambasadori i parë i huaj i akredituar në Republikën e Maqedonisë.[24]
Maqedonia është një vend tërheqës për investitorët e huaj. Numri i kompanive turke që operojnë në Maqedoni është rreth 100. Shuma totale e investimit është 1.2 miliardë dollarë. Produktet kryesore të eksportit të Turqisë janë agrume, tekstile, pajisje shtëpiake, mobilje, produkte metalike dhe farmaceutike. Produkte të importuara nga Maqedonia janë hekuri dhe çeliku, sintetik, të endura, tulla, produkte metalike, hekur i papërpunuar dhe skrapi.
Vëllimi tregtar midis Turqisë dhe Maqedonisë po rritet por ngadalë. Arsyeja për këtë është për shkak të luhatjeve në konjukturën botërore. Ndër institucionet që shërbejnë në Maqedoni janë Turkish Airlines, Halk Bank në sektorin bankar, Cevahir Holding në fushën e ndërtimit dhe TAV që rindërton aeroportin në Maqedoni. Ekziston edhe Qendra Kulturore Yunus Emre, e cila shërben në zonën kulturore. Qëllimi i Qendrës Kulturore Yunus Emre është t’i mësojë turqisht ata që duan të mësojnë turqisht. Përveç kësaj, TIKA është një nga organizatat më të rëndësishme turke që ka restauruar monumentet osmane.[25]
Objektivat strategjikë të Republikës së Turqisë në Republikën e Maqedonia janë turqit etnikë, boshnjakët, myslimanët maqedonas, popullata rome në Maqedoninë Lindore dhe qytetarë të tjerë të fesë islame si shqiptarë etj . . . dhe në një pjesë të vogël pjesa tjetër e popullit përmes imponimit dhe promovimit indirekt të kulturës dhe vlerave turke.[26]
PËRFUNDIME
Në doktrinën e re turke që rrjedhë nga AKP –ja, përv* interesave të mëdha në Azinë Qendrore, Kaukaz,, apo Afrikë, edhe rajoni i Ballkanit Perëndimor shfaqet gjithashtu si një territor me rëndësi parimore. Duke pasur parasysh që ky territor ka qenë për pesë shekuj me rradhë pjesë e Perandorisë Osmane, trashëguee e drejtpërdrejt e së cilës është Turqia, autoritetet turke kanë shtuar në masë të madhe përpjekjet që të rrisin përsëri ndikimin e tyre. Lidhjet kulturore, fetare por edhe historike shërbejnë aktualisht si një pikënisje në dobi të thellimit dhe nxitjes së basjkëpunimit në shumë drejtime.
Përballë vendeve të Ballkanit Perëndimor shteti turk zbaton një politkë që synon të tejkaloj problemet etnike në mënyrë që të arrihet një paqe dhe mirëbesim afatgjatë në mes të këtyre të fundit.
Diplomacia turke për rajonin e Ballkanit, bart elementet e rëndësisë historike, gjeografike dhe demografike. Ajo që fuqizon edhe më shumë këtë argument është e kaluara kulturore, trashëgimore dhe historike që ndihet akoma në shumë vende ballkanike, e ruajtur nga periudha e administrimit osman.
Rajoni i shërben Turqisë si e vetmja portë për në Evropë. Pas një pushimi gjatë Luftës së Ftohtë, angazhimi aktiv i Turqisë në rajon është rikthyer. Sot mund të thuhet se Turqia është kthyer në rajon. Është fuqia e butë që ka qenë mjeti kryesor i ndikimit të Ankarasë në rajon dhe diplomacia publike qëndron në thelbin e kësaj fuqie të butë. Institucionet e diplomacisë publike po shërbejnë si fytyra e dukshme e politikave, ambicieve, synimeve dhe vizionit të Turqisë në rajon. Për këtë arsye, analiza e diplomacisë publike turke ofron një pasqyrë të qartë se cilat janë synimet dhe potencialet e Turqisë në Ballkan.
LITERATURA
Ivan Ristov, Kostadina Klechkaroska, Ivona Shushak, Turkish strategic in the Balkans : the Republic of Macedonia – a case study,International Scientific Conference Macedonia and the Balkans, a hundred years after the world war I – security and euroatlantic integrations, Skopje, 2014, f, 304
Fidan Mustafa, Gjeopolitika e Ballkanit – e arrdhmja e shqiptarëve në rajon, Tiranë, 2022, f, 231
Liridon Lika, Strategjia e Turqisë përballë shteteve të Ballkanit Perëndimor, Revista Diskutime, Numër 8, 2013, f, 65
Selim Ibraimi, Zgjerimi i ri turk në Ballkan, Qendra për Studime të Sigurisë dhe Zhvillim-Maqedoni (CSSD), Tetovë, 2017, f, 3
Fidan Mustafa, Gjeopolitika e Ballkanit – e arrdhmja e shqiptarëve në rajon, Tiranë, 2022, f, 235
Muhasilović Jahja, Turkey’s soft power and public diplomacy in Bosnia-Herzegovina and Sandžak (2002-2017), Bogazici University. Atatürk Institute for Modern Turkish History, 2020. Turkey, f, 5
Ubeydullah Sakin, Turkey’s soft power strategy the case of Bonsia and Herzegovina, Istanbul Şehir University, Turkey, 2017, f, 35
Ešref Kenan Rašidagić& Zora Hesova, Development of Turkish Foreign Policy Towards the Western Balkans with Focus on Bosnia and Herzegovina, Croatian International Relations Review, Zagreb, 2020, f, 96
Farrukh Nawaz Kayani, Turkey’s bolstering economic and political relations with Bosnia and Herzegovina, Eurasian Journal of Social Sciences, 2021, Turkey, f, 198
https://sarajevo-emb.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/340627
Talha Yavuz1, Şirin Duygulu Elcim, Turkey’s Soft Power and Public Diplomacy: The Case of Serbia Between 2002-2019, Nitel Sosyal Bilimler-Qualitative Social Sciences, Vol:2 Issue:1, Turkey, 2020, f, 77
ERHAN TÜRBEDAR, Turkey’s New Activism in the Western Balkans: Ambitions and Obstacles, Insight Turkey, Vol. 13 / No. 3 / 2011, Turkey, f, 145
Davut Han Aslan, Hasan Eren, Economic relations of Turkey with Balkans : Greece, Bulgaria, Serbia and Romania, Akademia Finansów i Biznesu Vistula – Warszawa, Warszawa, 2018, f, 113
Mehmedin Tahirovic, Relations between Turkey and the Balkan Countries as in a Function of Improving the Regional Peace and Stability, Adam Academy Journal of Social Sciences, Turkey, 2014, f, 59
https://www.gov.me/en/diplomatic-missions/embassies-and-consulates-of-montenegro/turkey
https://www.gov.me/en/diplomatic-missions/embassies-and-consulates-of-montenegro/turkey
Birgül Demirtaş, Turkey’s recognition of Kosovo independence and its relations with Serbia, Kosovo: sui generis or precedent in international relations, Institute of International Politics and Economics, Belgrade, Belgrade, 2018, f, 189
https://ambasadat.net/turqi/
Izet Berisha, Heshtja ndaj influencës turke në Kosovë!, Opinione, Bota Sot, 2018
Mehmed Sülkü, Political relations between Turkey and Albania in the post cold war period, Middle East Technical University, 2010, f, 66
https://tirana-emb.mfa.gov.tr/Mission/ShowInfoNote/255500
Ivan Ristov, Kostadina Klechkaroska, Ivona Shushak, Turkish strategic in the Balkans : the Republic of Macedonia – a case study,International Scientific Conference Macedonia and the Balkans, a hundred years after the world war I – security and euroatlantic integrations, Skopje, 2014, f, 303
Ivan Ristov, Pushteti i Turqisë në Ballkan dhe implikimet e sigurisë – rasti i Maqedonisë Veriore, Universiteti “Shën. Klimenti i Ohrit” – Manastri, Fakulteti i Sigurisë – Shkup, Shkup, 2020, f, 175
Ali Yılmaz GÜNDÜZ, From Ottoman Period To Present Socio-Economic View Of Macedonia-Turkey Relations, X. InternaƟonal Balkan and Near Eastern Social Sciences Congress Series – Ohrid / Macedonia, University “St. Kliment Ohridski” Faculty of Economics/Macedonia University of Agribusiness and Rural Development/Bulgaria, Macedonia, 2018, f, 403
____________________________
Instituti Shqiptar për Gjeopolitikë
ISSN: 3005-2777
____________________________
