Forcat serbe të sigurisë operojnë me dron. Foto: Predrag Vuckovic, Ministria e Brendshme e Serbisë
[Eurasia Review- 1 janar, 2024]
Nga Balkan Insight
Serbia ka vite që blen dronë gjithnjë e më të sofistikuar – por ekspertët thonë se mungesa e rregullimit dhe mbikëqyrjes është shqetësuese dhe krijon mundësi për abuzim.
Nga Aleksa Tesic
Brian Brkovic, një aktivist mjedisor, u befasua nga një dron i palëvizshëm disa metra para dritares së banesës së tij në Novi Sad, Serbinë veriore, në një mëngjes marsi të vitit 2022. Përtej rrugës, linja hekurudhore Beograd-Novi Sad ishte duke u inauguruar nga presidenti serb Aleksandar Vuçiq dhe kryeministri hungarez Viktor Orban. Mbetet e paqartë nëse droni po regjistronte takimin apo banesën e Brkoviqit.
“Droni me kamerë qëndroi aty për 30 minuta; skena ishte orwelliane. Nuk mora asnjë njoftim paraprak,” tha Bërkoviç për BIRN, duke shtuar se ai kishte vënë re dronë më parë – në protestat mjedisore.
Ministria e Brendshme e Serbisë, MUP, në vitet e fundit ka blerë drone të ndryshëm të avancuar, zbulon një analizë e BIRN-it e të dhënave të prokurimit publik. Këta avionë përdorin sensorë dhe inteligjencë artificiale për fluturime, imazhe në kohë reale, si dhe kamera me cilësi të lartë dhe zmadhime të fuqishme. Disa kanë opsionin e veçorive shtesë, duke i lejuar ata të mbledhin të dhëna biometrike.
Përdorimi i dronëve nga policia, megjithatë, karakterizohet nga një mungesë rregulloresh dhe kufizimesh mbi përdorimin e tyre, të dhënat që mbledhin dhe ruajtjen e tyre, thonë ekspertët.
“Dronët janë një mjet për qëllime civile dhe ushtarake që mbledhin një sasi të madhe të dhënash, dhe nëse nuk ka rregullim të qartë ligjor se si ruhen këto të dhëna, është normale që ato përbëjnë një kërcënim për privatësinë e të gjithëve,” tha për BIRN Svetlana Stanarevic, një profesoreshë në Fakultetin e Sigurisë në Beograd.
“Nëse regjistrimet përdoren për të identifikuar individë dhe për të krijuar dosje për qytetarët që kanë shprehur [publikisht] pakënaqësinë, kjo është e ndaluar. Qytetarët janë mjaft të painformuar për mundësitë e kësaj teknologjie të re”, shtoi ajo.
Policia përdor dronët, ndër të tjera, për misionet e shpëtimit, mbikëqyrjen e kufirit, monitorimin e migracionit të paligjshëm, shuarjen e zjarrit, gjurmimin e individëve nën hetim ose në arrati dhe për të hyrë në terrene fizikisht të paarritshme.
Përdorimi i kamerave rregullohet lirshëm me Ligjin e Serbisë për Policinë, i ndryshuar për herë të fundit në vitin 2018, dhe me Rregulloren për regjistrimet në vende publike dhe mënyrën e komunikimit të qëllimit për të regjistruar, i miratuar në vitin 2020.
Ligji thotë se policia ka të drejtë të regjistrojë ngjarje në hapësira publike, “kur rrezikohet që gjatë një tubimi publik të ketë rrezik për jetën dhe shëndetin e njerëzve apo pronës” – por që është e detyruar që publikisht të shpallë se është duke regjistruar në një hapësirë të caktuar publike.
Përdorimi i kamerave biometrike dhe vëzhgimi i qytetarëve nuk është i ligjshëm në Serbi. MPB-ja u përpoq të bënte ndryshime në ligje që e lejonin atë të fillonte mbledhjen e të dhënave biometrike në vitin 2021, pas një sërë protestash kundër minierave të litiumit, por draftet hasën një reagim publik dhe u tërhoqën.
Ministria nuk iu përgjigj pyetjeve të BIRN në lidhje me modelet e dronëve që përdor, protokollet që specifikojnë përdorimin e tyre, mbledhjen dhe ruajtjen e të dhënave, licencimin e pilotëve, bashkëpunimin me kompanitë private dhe masat e sigurisë dhe privatësisë të përdorura për të parandaluar keqpërdorimin e të dhënave të mbledhura.
Pak detaje se çfarë po blen policia
Edhe pse institucionet shtetërore serbe janë të detyruara të publikojnë të dhëna për prokurimet publike në faqen e internetit të prokurimit publik, është pothuajse e pamundur të gjesh informacione për blerjen e dronëve nga policia.
Megjithatë, faqja e internetit e Zyrës së Prokurimit Publik ofron të dhëna për blerjet e softuerit, shërbimet e mirëmbajtjes dhe pajisjet shtesë për dronët. Analiza e BIRN-it e këtyre të dhënave dhe e fotografive dhe lajmeve të disponueshme publikisht për pajisjet e policisë zbulon disa nga modelet e dronëve që përdor policia në Serbi.
Dronët kinezë DJI përmenden më shpesh në prokurime. Nëpërmjet kërkimeve të prokurimeve publike, BIRN ka gjetur gjithashtu të dhëna që tregojnë se policia serbe posedon drone kineze Yuneec Typhoon Q500 si dhe mjete ajrore rumune pa pilot Hirrus.
Fotot e disponueshme publike të Xhandarmërisë Serbe tregojnë se kjo njësi policore përdor dronët DJI Mavic 2 Pro Zoom, ndërsa lajmet nga faqja e policisë zbulojnë se policia rrugore ka marrë dronë të dhuruar Yuneec Typhoon Q500. Vetë MPB-ja prokuroi mirëmbajtjen për dronët Hirrus, të promovuar për qëllime ushtarake dhe civile, për kontrollin e protestave, shuarjen e zjarrit, mbikëqyrjen kufitare dhe bregdetare dhe zbulimin taktik-inteligjent.
Shumica e dronëve kinezë DJI kanë një opsion të integruar fluturimi inteligjent dhe “gjurmim aktiv” të automatizuar të objekteve, njerëzve, varkave dhe automjeteve në lëvizje ose që qarkullojnë rreth një “pike interesi” të paracaktuar, duke i lejuar operatorit të kontrollojë funksione të tjera, si zmadhimi, imazhi. mprehje, dhe inkuadrim.
Mënyra inteligjente e gjurmimit në modelin DJI Matrice 300 ka mundësinë e zbulimit, identifikimit dhe numërimit të objekteve ose personave, matjes së zonës që ata zënë, zbulimit të vendndodhjes së tyre gjeografike nga një distancë prej më shumë se një kilometër dhe gjurmimit të tyre në kohë reale.
Ky opsion i ashtuquajtur “Spot-check” lejon kamerën e dronit të mësojë përmendësh një objekt ose fytyrë specifike dhe ta njohë atë gjatë regjistrimeve të mëvonshme.
DJI ofron automatizimin e rrugës së fluturimit, duke lejuar që të vendosen koordinata dhe parametra të paracaktuara që droni të fluturojë automatikisht dhe të përdorë sensorë për të anashkaluar pengesat.
Modelet DJI Matrice 300 dhe 210 V2 kanë gjithashtu një opsion “modaliteti i fshehtë” që fikë të gjitha dritat në dron, duke e bërë atë të padukshëm në qiellin e natës.
Ngarkesa që mund të bartin dronët e policisë serbe shkon deri në disa kilogramë. Kapaciteti më i madh i ngarkesës nënkupton kamera më të mëdha ose aftësi për të mbajtur më shumë pajisje; përveç kamerave, këto mund të përfshijnë, ndër të tjera, altoparlantë, radarë ose drita. BIRN nuk ka të dhëna nëse Ministria e Brendshme ka blerë pajisje shtesë për avionët e DJI. Policia nuk iu përgjigj pyetjeve të BIRN për blerjen e pajisjeve shtesë.
Çmimet e kamerave të blera veçmas për dronët DJI mund të kushtojnë sa vetë avioni, pra disa mijëra euro. Katalogu kinez DJI, përveç kamerave termike që përdoren intensivisht gjatë natës për të zbuluar rrezatimin termik, ofron bashkëngjitje për altoparlantët dhe dritat që përdoren më së shpeshti në misionet e shpëtimit.
Në kushte të caktuara, kamerat termike mund të përdoren për të matur temperaturën e trupit, për të përcaktuar dendësinë e popullsisë, për të numëruar dhe zbuluar fytyrat në kushtet e natës ose në terrene të paarritshme. Një burim pranë policisë serbe i tha BIRN se dronët e tillë përdoren më së shpeshti në kufi për të monitoruar migrimin e paligjshëm.
Manuali zyrtar i përdorimit të DJI rekomandon shmangien e përdorimit të funksioneve të gjurmimit për fëmijët dhe njerëzit dhe thekson pajtueshmërinë me ligjet lokale.
Në një broshurë të sponsorizuar nga kompania kineze DJI, të cilën policia serbe e përdori, këshillohet që të justifikohet “blerja publike e dronëve” duke vendosur rregulla të qarta për aplikimin e tyre në shërbimet e sigurisë publike, transparencë në ruajtjen e regjistrimeve dhe trajnimin e pilotëve të dronëve.
Avionët rumun Hirrus mund të arrijnë mbi 100 kilometra në orë, ndërsa modelet më të reja DJI mund të ecin më shpejt se 50 kilometra në orë. Modelet më të reja që përdor policia serbe kanë edhe bateri të qëndrueshme që zgjasin të paktën 30 minuta, duke përjashtuar mundësinë e fuqisë së jashtme.
Këta avionë gjithashtu mund të fluturojnë kilometra larg nga tastiera e kontrollit dhe pilotit. Avionët Hirrus kanë një rreze transmetimi deri në 15 kilometra. Kompania rumune AFT, prodhuesi i tyre, i referohet këtij opsioni si transmetim “mbi kodër”.
Ndërsa në disa vende, si Shtetet e Bashkuara dhe Kanadaja, policia dhe autoritetet e tjera kryesisht nuk mund të përdorin një dron përtej vijës së shikimit të pilotit, në Serbi kjo fushë nuk është e rregulluar ligjërisht.
Dronët kinezë vijnë me kamera të fuqishme
Kamerat në dronët e policisë karakterizohen nga regjistrimi i videos me cilësi të lartë dhe një rezolucion deri në 4K, duke i bërë ato një mjet të fuqishëm për monitorimin dhe dokumentimin e ngjarjeve. Modelet DJI Mavic 2 kanë një zmadhim 32x, Mavic 3 ka një zmadhim 56x dhe avionët nga seria Matrice kanë një zmadhim maksimal prej 200x.
Dragan Simiç, pronar dhe drejtor i kompanisë Cyber Security and Defence, i tha BIRN se edhe dronët e klasit më të ulët se ata të përdorur nga policia serbe mund të përdoren për regjistrim sekret, pasi kamerat e tyre me cilësi të lartë i lejojnë ata të regjistrojnë qartë fytyrat nga distanca të mëdha.
“Me zmadhimin me cilësi më të lartë, është e mundur të merren filmime cilësore pa qenë avioni në fushën e shikimit të personit të vëzhguar”, thotë Simiq. Ai theksoi se nuk ka asnjë rregullore që kufizon individët privatë nga modifikimi i avionit dhe kamerave të tyre.
Që nga viti 2018, të gjithë dronët DJI kanë mundësinë e transmetimit të sinjaleve video në një qendër kontrolli, duke lejuar monitorimin dhe analizën në kohë reale të pamjeve të dronit nga qendrat e monitorimit të policisë. BIRN ka raportuar më parë për softuerin analitik të blerë nga policia serbe.
Rregulloret nuk vlejnë për policinë
Përdorimi i dronëve në Serbi në përgjithësi rregullohet me Rregulloren për mjetet ajrore pa pilot, por kjo rregullore nuk vlen për policinë, ushtrinë dhe doganat. Prandaj, kufizime të tilla si ato që thonë se dronët nuk mund të fluturojnë më lart se 100 metra, pranë njerëzve ose institucioneve qeveritare, nuk zbatohen për policinë.
Ana Toskiç Cvetinoviq, nga organizata joqeveritare Serbia -Partnerët, thotë se përdorimi i dronëve nga policia është i rregulluar keq.
“Ndryshe nga kamerat e rrugëve që nuk mund të lëvizin, dronët janë shumë më invazivë, duke pasur aftësi të pakufizuara për të depërtuar në çdo hapësirë private, oborre, tarraca; ata mund të fluturojnë mbi këto zona. Për kamerat, ekziston një vlerësim paraprak se pse çdo aparat fotografik është në një vend të caktuar; dronët nuk e kanë atë lloj kufizimi, dikush e kontrollon dronin dhe është çështje se si personi që e drejton atë vlerëson se cilat pozicione janë të nevojshme për regjistrim”, thotë Toskiq Cvetinoviq.
Dronët janë përdorur në Serbi për të regjistruar protestat civile dhe një ish-komisioner për Mbrojtjen e të Dhënave Personale. Rodoljub Sabiç thotë se policia ka dështuar shpesh të informojë publikun për detajet e këtyre regjistrimeve vitet e fundit.
“Informimi i publikut për regjistrimin nuk është çështje e vullnetit të mirë, por një detyrim i rreptë i policisë. Si Ligji për Policinë ashtu edhe akti nënligjor përkatës […] e parashikojnë shprehimisht obligimin e policisë për të informuar publikun për qëllimin e regjistrimit.
“Ndërsa policia në përgjithësi e përmbush detyrimin e saj për të informuar, ka pasur raste kur ky detyrim është neglizhuar,” thotë Sabiq.
Sabic beson se dronët e policisë me aftësi të integruara për gjurmimin automatik të një personi ose objekti, përcaktimin e vendndodhjes së tyre të saktë, numërimin e njerëzve ose objekteve në një turmë, si dhe mundësinë për të instaluar veçori shtesë të njohjes së fytyrës, “mund të abuzohen në mënyrë shumë efektive për të fshehur qëllimet e gjurmimit”.
“Në vendin tonë nuk ka bazë ligjore për përdorimin e asnjë opsioni që përfshin gjurmimin dhe identifikimin bazuar në karakteristikat biometrike dhe mundësitë e abuzimit janë të dukshme. Sidomos në mungesë të udhëzimeve të sakta për përdorimin e këtyre veçorive dhe çdo mbikëqyrjeje, është e mundur të gjurmohen jo vetëm kriminelët, por edhe kundërshtarët politikë, njerëzit nga sektori civil, gazetarët me prirje kritike dhe të ngjashme,” thekson Sabiç.
Toskiç Cvetinoviq thotë se Ministria e Brendshme duhet të informojë publikun jo vetëm për regjistrimet, por edhe për pajisjet që do të përdorë.
“Qytetarët duhet të dinë nëse softueri i instaluar në dron kufizon ndonjë të drejtë të tyre. Nëse policia zbaton mbikëqyrje të fshehtë për një numër të madh njerëzish, nëse përdoren dronët për regjistrime, duhet të specifikohen aftësitë e pajisjeve. E njëjta gjë vlen edhe për kamerat e rrugëve, pavarësisht nëse regjistrojnë vetëm rrugë apo njohin edhe targa. Një dron nuk mund të trajtohet si një aparat fotografik i zakonshëm”, thotë Toskiç Cvetinoviq.
Sabiç pranon se prirja drejt robotizimit dhe depersonalizimit të policisë është globale, por shton se, “pavarësisht nga kjo, nuk ka dyshim se çështja e përdorimit të dronëve nga policia duhet të rregullohet sa më saktë që të jetë e mundur”.
“Edhe pse përdorimi i teknologjive të reja në punën e policisë mund të kontribuojë ndjeshëm në efikasitetin e saj, por ai duhet të ketë në mënyrë të pashmangshme kufij”, përfundon ai.
Rrezik për t’u hakuar
Dronët kinezë DJI, të përdorur kryesisht nga MUP, kanë dobësi të shumta dhe janë të ndjeshëm ndaj hakerimit sipas të dhënave të marra dhe të publikuara nga ekspertë të huaj të sigurisë kibernetike në vitet e fundit.
Në mars të këtij viti, studiuesit gjermanë zbuluan 16 dobësi në sistemet dhe aplikacionet shoqëruese të avionëve DJI, duke përfshirë ato në serinë e dronëve Mavic 2, siç janë ato në pronësi të policisë serbe.
Udhëzimet për hakerimin e zonave të ndalim-fluturimit të DJI, të cilat mbrojnë pozicionet strategjike dhe aeroportet, janë të disponueshme në internet dhe të dhënat nga programi i zbulimit të dronëve DJI Aeroscope të zbuluara në fund të vitit të kaluar, zbulojnë numrat serialë dhe vendndodhjet e pilotëve.
“Për sa i përket arkitekturës, DJI është një sistem specifik ku informacione të caktuara dërgohen në serverët qendrorë të DJI, si vendndodhja e pilotit dhe rruga e dronit. Vetë ky magazinim përbën një rrezik serioz sigurie, është diçka që dronët e tjerë nuk e kanë,” tha për BIRN një ekspert serb i mjeteve ajrore pa pilot. [Eurasia Review]
