Protestat e studentëve e sjellin Serbinë në pikën e vlimit. Sa do të zgjasë sistemi i presidentit Vuçiq?
Nga Aleksandra Tomanić* [IPG]
Nga Serbia publikohen këto ditë pamje mbresëlënëse: dhjetëra mijëra njerëz qëndruan në heshtje shurdhuese për 15 minuta. Kjo skenë mbresëlënëse ka qenë e dukshme vazhdimisht që nga 1 nëntori 2024. Pak para Krishtlindjeve, mbi 100,000 njerëz u mblodhën në sheshin Slavija në Beograd në një nga demonstratat më të mëdha në historinë e vendit. Por nuk ka pasur kurrë një natë të Vitit të Ri në të cilin dhjetëra mijëra njerëz kanë pritur në heshtje rreth mesnatës në temperatura nën zero, mjegull të dendur dhe ndotje të dëmshme të ajrit. Mijëra qytetarë ndoqën thirrjen e studentëve dhe krijuan një shenjë simbolike kohezioni dhe solidariteti me këtë akt të fuqishëm kujtimi, ndjeshmërie dhe qëndrese.
Por ti shohim gjërat me radhë: Më 1 nëntor 2024, tenda e stacionit të trenit në Novi Sad u shemb, duke vrarë 15 njerëz. Stacioni ishte rinovuar së fundi “sipas standardeve evropiane” dhe madje u hap dy herë me ceremoni – sigurisht para afatit të planifikuar dhe në prani të zyrtarëve më të lartë. Partisë në pushtet – SNS dhe presidentit Aleksandar Vuçiç u ka pëlqyer ta portretizojnë veten si ndërtues vizionarë për vite me radhë. Megjithatë, presidenti pohoi se i gjithë stacioni ishte rinovuar, por jo tenda. Ai kërkoi që të gjenden përgjegjësit e vitit 1964 – viti kur u ndërtua stacioni. Kjo deklaratë u hodh poshtë shpejt. Dhe kjo nuk është e gjitha: raportet tregojnë se tenda ishte 23 tonë më e rëndë se sa lejohej.
Në një sistem në të cilin dija përçmohet dhe besnikëria partiake vlerësohet mbi të gjitha, mirësjellja dhe institucionet me sa duket kanë pak rëndësi. Incidenti tragjik i bashkoi njerëzit në dëshpërimin dhe hutimin e tyre – dhe ata dolën në rrugë për të shprehur zemërimin e tyre. Qëndrimi në heshtje – të premteve në orën 11:52, në orën e rrëzimit të çatisë – në rrugë dhe kryqëzime në të gjithë vendin, është kthyer në një formë kujtimi dhe proteste. Por si gjithmonë, partia në pushtet i është përgjigjur me dhunë peticionit të qytetarëve. Njerëzit u dërguan për të sulmuar qytetarët verbalisht, fizikisht apo edhe drejtpërdrejt me makina. Në një nga më shumë se 350 paraqitjet e tij televizive vetëm në vitin 2024, presidenti dha lejen për të penetruar në turma. Shumë nga ndjekësit e tij e pranuan këtë ftesë. Qytetarët që luftuan u arrestuan – jo sulmuesit.
Megjithatë, një sulm ndaj studentëve në Fakultetin e Dramës dhe Arteve në Beograd shkaktoi një valë të paprecedentë bllokadash të fakulteteve. Brenda një kohe shumë të shkurtër, katër universitetet më të mëdha të vendit – ai i Beogradit, Novi Sadit, Nishit dhe Kragujevacit – u bllokuan plotësisht. Një lëvizje e tillë nuk ekzistonte as në vitet 1990, kur studentët luftonin kundër diktatorit të atëhershëm Millosheviq.
Studentët parashtrojnë tri kërkesa. Së pari: I gjithë dokumentacioni në lidhje me rinovimin e stacionit të trenit duhet të bëhet publik dhe të gjithë përgjegjësit duhet të mbajnë përgjegjësi ligjore. Deri më tani, projekti është shpallur si një marrëveshje ndërqeveritare ndërmjet Serbisë dhe Kinës, gjë që e bën atë sekret shtetëror dhe në këtë mënyrë krijon hapësirë të madhe për korrupsion. Kërkesa e dytë është që të gjithë sulmuesit ndaj studentëve dhe qytetarëve të ndiqen penalisht. Deri më tani, këta mbeten të paprekur, megjithëse komuniteti i internetit shpesh i identifikon ata brenda disa orësh, duke përdorur foto. Shumica prej tyre nuk janë vetëm zyrtarë partiakë të partisë në pushtet, por mbajnë edhe funksione publike. Dhe së treti, kërkohet që të gjithë ata studentë dhe shtetas të arrestuar të lirohen dhe të pushojnë çështjet ndaj tyre. Dhjetëra qytetarë u ndaluan për disa javë thjesht për ushtrimin e të drejtës së tyre për lirinë e tubimit dhe për të kërkuar drejtësi për 15 të vdekurit në Novi Sad. Gjithashtu shqiptohen e ndërmerren rregullisht paraburgime deri në 48 orë, veçanërisht ndaj atyre që mbrohen nga banditë.
Këto kërkesa i drejtohen prokurorisë publike dhe institucioneve përkatëse, jo presidentit të plotfuqishëm. Problemi është se këto institucione ekzistojnë vetëm formalisht. Ato janë minuar plotësisht gjatë viteve të fundit si rezultat i kapjes së shtetit – shteti i rrëmbyer dhe përqendrimi i pushtetit te presidenti. Elementet e një grushti shteti janë bërë gjithnjë e më të dukshme javët e fundit. Presidenti Vuçiq, krejtësisht në kundërshtim me situatën aktuale ligjore, ka drejtuar një mbledhje të kabinetit qeveritar ose ka mbledhur kryesinë e partisë në selinë presidenciale.
Me fjalinë e thjeshtë por revolucionare “Ti nuk je përgjegjës”, studentët po bëjnë histori. Me konstatimin e këtij fakti kushtetues, ata po e kthejnë të gjithë peizazhin politik në pozicionin e duhur. Deri më tani, presidenti, i cili ndihej përgjegjës për gjithçka – dhe për këtë arsye ishte në kundërshtim me kushtetutën – thjesht ishte pranuar, si në Serbi ashtu edhe jashtë saj. Por të paktën në Serbi kjo duket se po merr fund.
Dhe studentët bën të ditur edhe diçka tjetër. Ata nuk kanë liderë, vendosin së bashku në seancë plenare për hapat e ardhshëm dhe për këtë arsye janë më pak të cenueshëm. Sigurisht, aparati i sigurimit të shtetit ende provon gjithçka sipas një recete të provuar për të diskredituar dhe trembur njerëzit. Softueri spiun i gjetur në telefonat celularë tregon se siguria e shtetit ka mbërritur edhe në shekullin e 21-të. Megjithatë, për momentin, përpjekjet duken mjaft të ngathëta dhe kanë efekte të kundërta. Për shembull, në mediat pro-qeveritare u shfaqën foto të pasaportave të dy studentëve që bënin paraqitje të profilit të lartë në media. Fakti që këto janë pasaporta kroate kishte për qëllim të ndezë histerinë e vjetër nacionaliste dhe të “dëshmonte” se protestat drejtoheshin nga jashtë. Por pas më shumë se 30 vitesh, në vitin 2025, ky tregim më në fund nuk do të mbajë më ujë. Përveç kësaj, të dy janë gjithashtu fëmijë të refugjatëve serbë nga Kroacia, të lindur vite pas luftës – i gjithë operacioni ishte më shumë një bumerang. Avokati i Popullit (Mbrojtësi i Qytetarëve, një agjenci e pavarur shtetërore në Serbi përgjegjëse për hetimin dhe përpunimin e ankesave të qytetarëve kundër institucioneve të tjera shtetërore) menjëherë deklaroi publikisht se ai nuk kishte juridiksion – duke demonstruar edhe një herë se çfarë do të thotë kapja e shtetit në praktikë. Dhe komuniteti serb i internetit i kujton publikut se edhe Patriarku i Kishës Ortodokse Serbe ka pasaportë kroate, duke e përmbyllur bukur gjithë farsën.
Ky dimension rajonal meriton vëmendje të veçantë. Bllokadat studentore në Serbi po ndiqen me shumë simpati dhe solidaritet në të gjithë rajonin. Nga Lubjana në Shkup, nëpër Kroaci dhe Bosnje, studentët po organizojnë aksione solidariteti. Brezi i ri po provon të jetë jashtëzakonisht i mençur dhe kryesisht i imunizuar ndaj narrativave toksike nacionaliste të së kaluarës. Qytetarët e vendeve fqinje mund të identifikohen jo vetëm me kërkesat, por edhe me ndjenjën e përgjithshme të pafuqisë.
Vetëm pak ditë para tragjedisë në Novi Sad, 19 persona vdiqën në një aksident në Bosnje dhe Hercegovinë në një gurore që punonte ilegalisht për dy dekada – pa u mbajtur askush përgjegjës. Ditën e Vitit të Ri, Mali i Zi u trondit sërish nga të shtënat masive ku humbën jetën 12 persona. Kjo tragjedi solli edhe kujtime të dhimbshme në Serbi nga dy të shtënat në maj 2023, në të cilat u vranë 19 persona, kryesisht fëmijë. Rajoni mbanë ditë zie dhe minuta heshtje më shpesh sesa është e përballueshme.
Kriza politike në Serbi vazhdon të përkeqësohet. Metodat e provuara dhe të testuara të frikësimit nga ana e qeverisë janë bërë më pak efektive – frika është zhdukur. Nacionalizmi dhe destabilizimi rajonal nuk janë më efektivë dhe duket se janë të kota. Të reja në repertorin e qeverisë janë skenarët e tmerrit ekonomik që synojnë të zbatojnë ligjin dhe rendin. Kjo bie ndesh me propagandën e fundit shtetërore, e cila lavdëroi Serbinë si një “tigër ekonomik” dhe mikpritëse krenare e EXPO 2027 – pikëtakimi tjetër i radhës i korrupsionit galopant.
Zgjedhjet e reja nuk do të ndryshonin asgjë në rrethanat aktuale, pasi zgjedhjet nuk kanë qenë as të lira dhe as demokratike prej vitesh. Në fund të vitit 2023, vëzhguesit ndërkombëtarë ishin në gjendje të dokumentonin në mënyrë gjithëpërfshirëse makinerinë komplekse të mashtrimit zgjedhor për herë të parë. Vendi po vlon. Pakënaqësia e shfaqur hapur nga ana e qeverisë dhe shtrembërimet gjithnjë e më të padurueshme të realitetit po prekin tani edhe qytetet më të vogla. Kur nxënësit e shkollave të mesme dhe të mesme të larta iu bashkuan protestave studentore, pushimet dimërore u shpallën para kohe – por shumë studentë i bojkotuan pushimet si një akt rezistence. Kërkesave po i bashkohen gjithnjë e më shumë sindikata dhe shoqata profesionale. Thirrjet për një grevë të përgjithshme po bëhen gjithnjë e më të forta dhe së shpejti mund të mobilizojnë të gjithë shoqërinë.
Korrupsioni sistematik politik dhe gjendja e një shteti të rrëmbyer janë një gjë – dështimi gjithnjë e më i shpeshtë dhe i dukshëm i shtetit, është diçka krejtësisht tjetër. Në këtë rast nuk do të ketë stabilitet – që shpresohet në kurriz të demokracisë. Qytetarët anembanë Ballkanit, të rinj e të vjetër, e kanë njohur prej kohësh këtë. Pyetja është se sa kohë do t’u duhet partnerëve ndërkombëtarë për ta kuptuar këtë realitet. Shpresa për një shoqëri ndryshe, më të mirë është zgjuar dhe njerëzit kanë filluar të marrin frymë lirisht përsëri. Kjo erë e freskët ndryshimi është falë studentëve që ndezën shkëndijën e ndryshimit. [IPG]
________________________
Shënim: Aleksandra Tomaniq është drejtoreshë menaxhuese e Fondit Evropian për Ballkanin (EFB) që nga viti 2019. Në shkurt 2024 ajo u zgjodh në bordin e Shoqatës Gjermane të Evropës Juglindore (SOG). Më parë, ajo ka qenë konsulente e lartë në Shoqatën Gjermane për Bashkëpunim Ndërkombëtar (GIZ), përgjegjëse për nismën gjermano-serbe për rritje të qëndrueshme dhe punësim.
