Një mundësi ekonomike e klasit të parë për disa – për të tjerët një katastrofë ekologjike: miniera e planifikuar e litiumit në Serbinë perëndimore po ndan vendin në dysh. Një pikëvështrim nga vendi I ngjarjes.
Nga Andrzej Rybak [NZZ, 23.10.2024]
Çdo mbrëmje vjeshte, Zoran Filipovic hap stallën dhe i lëshon delet e tij jashtë. Hanë disa kallinj që i gjejnë në arën e korrur me misër, pastaj i shpërndanë në livadhin përbri. “Ne prodhojmë vetë pothuajse gjithçka që na nevojitet për të jetuar”, thotë 55-vjeçari serb. “Ne mbjellim misër, sojë dhe grurë, dhe selisim dele dhe derra për mish.”
Specat dhe domatet rriten në çadrën me folie ngjitur me stallën, lakra dhe lulelkra rriten në kopshtin pas shtëpisë, ayt ka edhe manaferra dhe kumbulla nga të cilat Filipoviç distilon çdo vit rakinë e frutave të njohur me emrin Rakija. “Zoti do të thotë është mirë me ne, toka është pjellore, ka edhe ujë të mjaftueshëm nëntokësor,” thotë fermeri, familja e të cilit ka jetuar në Luginën e Jadarit në perëndim të Serbisë, jo shumë larg kufirit me Bosnje-Hercegovinën, për pesë breza. “Ne nuk mund të japim thjesht tokën e të parëve tanë, ne jemi të përgatitur të luftojmë që gjithçka të mbetet e pandryshueshme.”
Nuk do të jetë e lehtë sepse fjala është për shumë para. Nën arat e Filipoviçit në fshatin Gornje Nedeljice gjendet një thesar për të cilin industria e automobilave në të gjithë Evropën po e kërkon: litiumi. Njëzet vjet më parë, kur kompania britaniko-australiane e minierave Rio Tinto zbuloi depozitat, metali i lehtë nuk ishte veçanërisht i kërkuar. Litiumi tani luan një rol themelor në transformimin e gjelbër dhe kalimin në elektromobilitet, pasi është thelbësor për prodhimin e baterive për makinat elektrike.
Deri më sot, metali i lehtë, i cili gjendet në përbërje të ndryshme kimike, është përpunuar kryesisht në Australi, Kili dhe Kinë. Megjithatë, kohët e fundit, një garë për rezerva ka shpërthyer në vende të ndryshme të Afrikës dhe Amerikës Latine, në të cilat kompanitë kineze të minierave janë veçanërisht të suksesshme. Qeveria kineze shpresonte të kishte një fjalë edhe në Luginën Serbe të Jadarit – Pekini dhe Beogradi kultivojnë marrëdhënie të ngushta.
Brukseli ndërmori veprime kundër kësaj: në qershor 2024, Maros Sefcovic, nënkryetar i Komisionit të BE-së dhe presidenti serb Aleksandar Vuçiç, nënshkruan “marrëveshjen strategjike për lëndët e para të qëndrueshme, zinxhirët e vlerës së baterive dhe automjetet elektrike”. Kancelari Olaf Scholz udhëtoi gjithashtu në Beograd për ceremoninë për t’u siguruar kompanive gjermane akses ekskluziv në rezervat e litiumit.
Roli i tij dytësor nuk u prit mirë nga serbët. “Në vitin 1941, gjermanët vranë pothuajse 3,000 fshatarë në Draginac, vetëm gjashtë kilometra larg fshatit tonë,” ankohet Filipoviç, i cili mësoi për partizanët në Luftën e Dytë Botërore në shkollë. “Dhe tani nipërit e tyre po vijnë në Serbi për të shkatërruar mjedisin tonë dhe për të ndotur lumenjtë tanë në mënyrë që gjermanët të mund të ngasin Mercedes elektrik.”
Fytyra e çuditshme e Vuçiqit
Në fakt, minierat e litiumit në Luginën e Jadarit duhet të kishin filluar me punë tre vjet më parë. Në janar 2022, pas protestave mbarëkombëtare, qeveria i hoqi licencën e minierave Rio Tinto-s. Zgjedhjet presidenciale po afroheshin – dhe Vuçiqi kishte frikë se do të humbiste vota të rëndësishme. Projekti u pezullua, por Rio Tinto qëndroi në vend dhe priti – derisa erdhi pika e kthesës në qershor 2024: Gjykata Kushtetuese gjeti gabime ligjore në heqjen e licencës, duke i hapur rrugën një fillimi të ri.
Kjo nuk ndodhi kundër dëshirës së presidentit. Vuçiq disa herë e kishte përshkruar vendimin e tij kundër projektit Jadar si një gabim të madh. Tani ai u premton serbëve një mrekulli ekonomike. Ai dëshiron të tërheqë investitorë në vend dhe të krijojë fabrika të prodhimit të baterive dhe makinave elektrike. Mijëra vende pune me cilësi të lartë mund të krijohen në këtë mënyrë, thotë ai.
Por shumica e serbëve – duke përfshirë disa nga mbështetësit e presidentit – nuk duan të dinë asgjë për këtë. Sipas një sondazhi të think tank-ut NSPM, 55.5 për qind e të anketuarve janë kundër minierave të litiumit në Luginën e Jadarit, 25.6 për qind janë pro, ndërsa 18.9 nuk kanë asnjë mendim për të.
Që nga nënshkrimi i marrëveshjes me BE-në, dhjetëra mijëra qytetarë në të gjithë vendin kanë dalë në rrugë kundër minierave të litiumit, jo vetëm fermerë nga Lugina e Jadarit. Fushata kundër minierës së litiumit është shndërruar në një shufër rrufeje për shumë ankesa, duke mobilizuar ambientalistët dhe liberalët që dënojnë autoritarizmin e Vuçiçit, por edhe ultranacionalistët dhe ekstremistët e krahut të djathtë të zemëruar me politikën e Perëndimit për Kosovën dhe “shitjen e tokës së shenjtë serbe”. Në demonstratën më të madhe deri më sot, më 9 dhe 10 gusht, 50,000 njerëz protestuan kundër projektit të litiumit vetëm në Beograd.
Vuçiqi bëhet gjithnjë e më nervoz dhe shpërthen. Ai fyen aktivistët që janë kundër projektit si armiq të shtetit, tradhtarë dhe mercenarë të huaj që po planifikojnë një “revolucion me ngjyra” për ta rrëzuar atë. Dhe ambasadori amerikan në Beograd pretendon se Kremlini po nxit protesta kundër Rio Tintos për të krijuar një pykë midis Serbisë dhe Perëndimit. Forcat speciale të policisë shpërndanë disa herë demonstruesit paqësorë dhe aktivistët u arrestuan dhe u dënuan me burgime drastike dhe dënime administrative. “Ata më akuzuan për sulmin ndaj oficerëve të policisë, gjë që nuk është e vërtetë,” thotë Nebojsha Petkovic, një nga udhëheqësit e protestave dhe bashkëthemelues i shoqatës Ne damo Jadar (Nuk e japim Jadar-in) në Gornje Nedeljice.
Petkoviç kohët e fundit duhej të paraqitej në një seancë gjyqësore në kryeqytetin rajonal Loznica. Nëse shpallet fajtor, ai rrezikon të shkojë për tre vjet në burg. Aktivistë të tjerë, përfshirë Aleksandar Matkoviç, morën kërcënime anonime me vdekje. “Qeveria dëshiron të na frikësojë dhe ka mbështetje ndërkombëtare, por ne kemi njerëzit në anën tonë,” thotë punonjësi i sigurimeve Petkovic. “Nëse qëndrojmë së bashku kundër kësaj të keqeje, do të fitojmë.”
Së fundmi ai i shkroi një letër të hapur popullit gjerman dhe e lexoi atë në YouTube. Në të ai u bën thirrje gjermanëve t’i rezistojnë “ekocidit” që politikanët gjermanë po planifikojnë në Serbi: “BE dhe Gjermania janë hipokritë, ata mbështesin një diktator në Serbi sepse ai u premtoi atyre litium”.
Në fakt, BE-ja ka hyrë në një lojë të rrezikshme. Për vite me radhë, Brukseli është ankuar vazhdimisht se Serbia po qeveriset në një mënyrë gjithnjë e më autoritare dhe e ka akuzuar Vuçiqin për kufizimin e pavarësisë së gjyqësorit, si dhe lirinë e shprehjes dhe lirinë e shtypit. Korrupsioni është i shfrenuar në vend dhe zgjedhjet e fundit parlamentare në dhjetor 2023 u lanë në hije nga akuzat për manipulim të votave. Sipas raporteve të BE-së, institucionet serbe gjithashtu nuk janë në gjendje të sigurojnë zbatimin e standardeve të sundimit të ligjit në çështjet mjedisore.
Ekspertët në një konflikt mendimesh për dëmtimin e mjedisit
Rio Tinto nuk e priste një kthesë të tillë në projektin e litiumit. “Ne nuk prisnim që kundërshtarët e projektit të na bombardonin me pretendime të rreme në internet,” thotë Chad Blewitt, drejtor ekzekutiv i Projektit Jadar. “Ata vendosin foto në internet të kratereve të mëdha të minierave, edhe pse ne duam të nxjerrim litiumin nën tokë, ose të baseneve të grumbullimit të mbetjeve të lëngshme, të cilat as nuk do t’i kemi.” Tani kompania po përpiqet të kompensojë terrenin e humbur me fushata edukative. Ai organizon takime informative në Loznicë për të zbutur frikën e popullatës. Rreth 4,000 njerëz tashmë kanë marrë pjesë në këto tubime informative.
Rio Tinto dëshiron të ndërtojë “minierën më moderne të litiumit në Evropë, ku do të zbatohen kërkesat më të rrepta të sigurisë në botë”, thotë Blewitt, i cili tashmë ka punuar për kompaninë minerare në pesë kontinente. Depozita e Jadarit, e cila përmban litium, është hetuar gjerësisht: Që nga viti 2004, Rio Tinto ka kryer mbi 500 shpime testuese dhe ka nxjerrë 220 kilometra bërthama shpimi nga toka, të cilat tani ruhen në disa depo në Loznicë. Grupi shpenzoi rreth 600 milionë euro për studimet e kryera.
“Sipërfaqja që Rio Tinto-s i nevojitet për miniera dhe prodhim është vetëm 220 hektarë”, thotë menaxheri i minierave. Meqenëse shtresa e jadaritit është në një thellësi midis 350 dhe 650 metra, thotë Blewitt, miniera nuk ka gjasa të jetë e dukshme në sipërfaqe. Rio Tinto premton se jashtë zonës qendrore, fermerët mund të kultivojnë normalisht fushat e tyre. Uji i nevojshëm për nxjerrjen e litiumit duhet të pompohet nga një thellësi prej 300 metrash dhe kompania gjithashtu dëshiron të përdorë ujin e shiut në proceset e prodhimit. Impiantet moderne të trajtimit të ujërave të zeza janë projektuar për të pastruar ujin e përdorur.
Disa shkencëtarë serbë dyshojnë në këto deklarata. Sipas studimit të tyre, i cili u botua në revistën Nature në fund të korrikut, shpimi testues ka çuar tashmë në ndotjen e mjedisit. Shkencëtarët pretendojnë se kanë gjetur rritje të konsiderueshme të përqendrimeve të borit, arsenikut dhe litiumit në ujin e lumit poshtë puseve. “Me hapjen e minierës”, thonë autorët, “problemet e ujërave të zeza të minierës, zhurmës, ndotjes së ajrit dhe ndotjes nga drita do të shumohen, duke rrezikuar jetën e shumë komuniteteve lokale dhe duke shkatërruar burimet e tyre të ujërave të ëmbla, tokat e punueshme, bagëtinë dhe asetet e tyre. ”
Rio Tinto po merr masa kundër publikimeve të tilla, duke akuzuar autorët se kanë mashtruar publikun me pretendime të rreme dhe duke kërkuar korrigjim. “Ne jemi gjithmonë të hapur për një diskutim objektiv,” thotë Blewitt. “Deri më tani, po hartohen skenarë të rremë, por askush nuk ka vënë në dyshim zgjidhjet tona teknologjike të përcaktuara në studimin tonë paraprak të ndikimit mjedisor të paraqitur publikisht.”
[Në foto: Chad Blewitt, drejtor i projektit Jadar të Rio Tinto, shikon tokën ku është
planifikuar miniera me një gjeolog.]
Në një përpjekje për të fituar mbështetje ndërkombëtare, Rio Tinto ftoi përfaqësuesit e disa shoqatave industriale dhe biznesore evropiane në Luginën e Jadarit në mes të shtatorit, duke përfshirë zëvendësdrejtorin e Eurominierave (Shoqata Evropiane e Minierave, Xeheve të Metaleve dhe Mineraleve Industriale) dhe Sekretarit të Përgjithshëm të Shoqatës Ndërkombëtare të Litiumit. “Kjo vizitë ofroi një mundësi të shkëlqyer për të prezantuar njohuritë tona të fituara gjatë njëzet viteve të fundit dhe për të shfaqur punën tonë në komunitet dhe me qeverinë serbe,” komenton Blewitt.
Para se të fillojë puna në minierë, kompania ende duhet të marrë licenca të shumta. Nëse gjithçka shkon mirë, plani i planifikimit hapësinor do të miratohet këtë vit. Vetëm atëherë Rio Tinto mund të aplikojë për vlerësimin e ndikimit në mjedis. Miniera është planifikuar të hyjë në punë pas një periudhe ndërtimi katërvjeçare. Megjithatë, do të duhen edhe dy deri në tre vjet tjera derisa të arrihet kapaciteti i plotë i prodhimit në vitin 2032.
Projekti helmon jetën në fshat
Jo të gjithë në Gornje Nedeljice duan të luftojnë kundër minierës. 51 familje i kanë shitur shtëpitë e tyre kompanisë minerare, e cila ka paguar një çmim të mirë. Ata u lejuan të merrnin me vete materialin e çatisë, dyert dhe dritaret. Tani ka rrënoja në rrugën e fshatit, si në një zonë lufte. Një ditë fermerët kontaktuan Rio Tinto-n dhe kërkuan që ta prishnin godinën. “Kur mbërritëm, rreth njëzet kundërshtarë të projektit bllokuan hyrjen me traktorë,” thotë Blewitt. Fotot bënë xhiron e botës.
Humori është aq i ndezur saqë dialogu dhe kompromisi vështirë se janë të mundshme. Fqinjët që dikur festonin festa bashkë nuk flasin më me njëri-tjetrin. Ata akuzojnë njëri-tjetrin për ryshfet. Shumë njerëz nuk dinë më çfarë të mendojnë për gjithë këtë. “Sigurisht, çdo operacion minerar mbart një rrezik të caktuar,” thotë Milan Lazic, i cili ka punuar në Zvicër për 45 vjet dhe tani jeton si pensionist në një shtëpi direkt në lumin Jadar. Ai tregon fotot e përmbytjes një herë në shekull të vitit 2014, kur lumi përmbyti të gjithë zonën. Edhe shtëpia e tij ishte në ujë deri në katin e parë. “Çfarë ndodh nëse një përmbytje e tillë vjen sërish?” pyet Laziq.
Mosbesimi është i gjithëpranishëm, shumë shpesh serbët janë gënjyer nga politikanët e tyre dhe kompanitë e huaja. Në veçanti, kompanitë kineze që erdhën në vend gjatë kësaj kohe e me marrëvshje me Vuçiqin kanë lënë gjurmë shkatërrimi. Në Bor, ku Grupi i Minierave Zijin operon një minierë bakri, niveli i pluhurit të imët është pothuajse çdo ditë mbi kufirin në Radinac, ndotja e ajrit nga fabrika kineze Hesteel është rritur në mënyrë katastrofike. Ndërsa rreziku shëndetësor për popullsinë rritet, qeveria nuk bën asgjë: Zijin u dënua nga gjykata vetëm me një gjobë prej 7500 euro.
Në Luginën e Jadarit, njerëzit nuk e kuptojnë pse duhet të paguajnë çmimin për transformimin e gjelbër dhe elektromobilitetin e evropianëve perëndimorë. “Gjermanët po bllokojnë minierat e litiumit në shtëpi, por duan ta kthejnë Serbinë në një deponi”, ankohet bariu Zoran Filipoviç. “Serbët janë shumë të varfër që të mund të përballojnë një makinë elektrike. Dhe për më tepër: ne nuk kemi fare stacione karikimi.” [Përktheu: ISHGJ]
